Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden (HDSR) was een relatief klein waterschap, met één grote dijkversterkingsopgave tussen Schoonhoven en Amerongen. De ervaring hiermee was beperkt. Toch werd, naast de verbeteropgave, ook nog gekozen voor ambitieuze duurzame doelstellingen. Dit alles in overleg met lokale stakeholders en met een innovatieve aanbestedingsvorm. Lees meer over de achtergrond van deze ‘hoge lat’ en de positieve effecten van ‘duurzaamheid’.
Ik mocht onderzoek doen naar deze dijkversterkingsopgave, Programma Sterke Lekdijk, als eindopdracht van mijn executive MBA aan TIAS School for Business and Society. In mijn onderzoek heb ik mij gericht op de interne en externe factoren die HDSR in staat hebben gesteld de ambitieuze duurzaamheidsdoelstellingen en de procedure van het innovatiepartnerschap toe te passen. Ik vond het bijzonder leerzaam te zien welke transities, in denken en als organisatie, HDSR heeft doorgemaakt. In dit blog vertel ik meer over het programma en vat ik de belangrijkste resultaten uit mijn onderzoek samen aan de hand van vier vragen:
Wat zijn de interne en externe drijfveren om duurzaamheid en innovatie op te nemen in het programma?
Wat betekent duurzaamheid in de context van dijkversterkingen?
Wat zijn redenen voor de markt om enthousiast te zijn over het programma?
Wat is bijzonder aan de aanbestedingsmethode van het programma?
HDSR regelt het lokale en regionale waterbeheer in Midden-Nederland. Het werkgebied bestaat uit het zuidelijk deel van de provincie Utrecht en een klein deel van Zuid-Holland. De 55 kilometer lange dijk langs de Lek, tussen Amerongen en Schoonhoven, is onderdeel van het areaal. De Lekdijk beschermt 1 miljoen mensen en een geschatte €70 miljard aan economische waarde tegen overstroming. Uit de derde toetsing primaire keringen is gebleken dat de belangrijkste faalmechanismen macrostabiliteit en piping zijn, al is op sommige stukken ophoging ook noodzakelijk. De totale verbeteringsopgave is opgeknipt in zes deelprojecten, waarvan de eerste in 2017 is gestart en de laatste naar verwachting in 2029 wordt afgerond. De verbetering van deze dijk, het Programma Sterke Lekdijk, is onderdeel van het Hoogwaterbeschermingsprogramma (HWBP), de alliantie van de 21 waterschappen en Rijkswaterstaat, die staat voor de verbetering van 1.300 kilometer dijk en 500 sluizen en gemalen.
Het programmaplan Sterke Lekdijk is in 2020 opgesteld en bevat de volgende zeven programmadoelstellingen:
Voldoen aan de veiligheidsnorm en behoeften beheerorganisatie.
Gerealiseerd binnen taakstellend budget.
Tevreden in- en externe stakeholders.
Voortvarend, maar niet overhaast.
Invulling geven aan duurzaamheidsambities van HDSR:
- Ruimtegebruik: Green Deal C-209 - Duurzaam GWW 2.0.
- Energie: Green Deal C-203 - Reductie van energieverbruik door emissieloze uitvoering.
- Grondstoffen: Green Deal C-159 - Circulair inkopen.
-Ecologie: Green Deal C-196 – Infranatuur, versterken van biodiversiteit.
Invulling geven aan ruimtelijke kwaliteit
Potentiële innovaties geïmplementeerd.
Met name doelstellingen 5 en 7 waren voor mijn onderzoek relevant. Niet zo zeer qua inhoud, maar vooral hoe ze tot stand waren gekomen en vervolgens zijn uitgewerkt in het programma.
Voor het inzichtelijk maken van de externe drijfveren, heb ik gebruik gemaakt van een PESTLE-analyse. In onderstaande afbeelding is de gehele analyse weergegeven. Op politiek vlak is het bestaan van het HWBP belangrijk. Door het aanpakken van de verbeteringsopgave op nationaal niveau, is de (financiële) omvang gecreëerd om innovaties rendabel te maken en de bijbehorende risico’s op te vangen. Op ecologisch vlak zijn, helaas, onderwerpen als klimaatverandering, het verlies van biodiversiteit en de stikstofcrisis belangrijke drijfveren.
Gebruikmakend van Moore’s strategische driehoek, die zich richt op het creëren van publieke waarde, heb ik ook de interne drijfveren onderzocht. De publieke waarde die het programma nastreeft, is goed samengevat door de voormalige dijkgraaf Patrick Poelmann met de woorden: ‘een knappe dijk’. Hiermee heeft hij een bredere kijk op de dijk neergezet, vanuit een groter systeem geredeneerd, waarbij het niet alleen gaat om waterveiligheid. De dijk moet passen in de omgeving, aansluiten bij de behoeften van stakeholders en bij de verbetering moet rekening gehouden worden met hedendaagse problematiek als klimaatverandering en verlies van biodiversiteit.
De visie van HDSR op duurzaamheid is als volgt: ‘Duurzaam werken aan waterbeheer is op een verantwoorde manier omgaan met de leefomgeving, met bronnen en met mensen. Het waterschap wordt zeer direct geconfronteerd met de gevolgen van klimaatverandering en wil naast adaptief ook mitigerend handelen. Het waterschap wil doen waar het goed in is en wil meerwaarde leveren in dit grote maatschappelijke vraagstuk, door negatieve impact van ons handelen om te zetten in positieve impact. Dit vraagt om een transitie, een veranderopgave, waarbij het waterschap opnieuw leert denken en doen in een omgeving, die ook aan het veranderen is. Samen met medeoverheden, samen met onze opdrachtnemers, samen met de regio. Duurzaamheidsonderwerpen die bij HDSR passen zijn: reduceren van emissies, verstandig omgaan met energie, minder ruwe materialen gebruiken, grondstoffen terugwinnen en aangepast ontwerpen en bouwen. Op termijn levert het op dat HDSR geen emissies uitstoot, energie opwekt voor eigen en/of regionale behoefte en dat waterschapswerken bijdragen aan een duurzame leefomgeving.’
Wat deze visie goed laat zien, is het besef van HDSR dat zij een onderdeel zijn in een groter sociaal en ecologisch systeem, waarin zij stakeholders nodig hebben om succesvol te zijn. Door het definiëren van specifieke onderwerpen, reduceren ze daarnaast de allesomvattendheid van het begrip duurzaamheid, tot een behapbaar aantal onderwerpen om op te focussen. Tot slot laat het zien dat HDSR mitigerend wil handelen en de negatieve impact wil omzetten naar een positieve bijdrage.
Bovenstaand figuur is afkomstig uit Regenerative Development and Design, geschreven door Pamela Mang en Bill Reed. Op de horizontale as staan vijf fasen van ontwikkeling, waarbij duurzaam (sustainable) de nullijn vormt. Links daarvan bevindt zich het degenererende gebied (conventional en green) dat meer en meer energie kost en onze aarde aantast. Helaas bevindt het merendeel van de organisaties zich nog aan deze kant. Rechts van het midden bevindt zich het regenerende gebied (restorative en regenerative), waarin steeds minder energie nodig is en onze aarde weer wordt opgebouwd. Met het Programma Sterke Lekdijk probeert HDSR in ieder geval duurzaam te zijn, door het emissieloos uitvoeren van de verbetering en circulair in te kopen. Daarnaast wordt met de inzet op infranatuur en het versterken van de biodiversiteit een stap gezet naar een positieve impact.
Duurzaamheid is lange tijd vooral als een kostenpost gezien. Deze zienswijze werd gevoed door schrijvers als Michael Porter en Mark Kramer, die in hun artikel Creating Shared Value aangeven dat duurzaamheid in de marge ligt van wat bedrijven doen en daardoor niet bijdraagt aan het behalen van economisch succes. Recent onderzoek, door o.a. George Serafeim, Ioannis Ioannou en Robert Eccles, bewijst, gelukkig, echter het tegendeel. Zij tonen aan dat de toepassing van strategische duurzaamheidspraktijken significant en positief is geassocieerd met zowel het rendement op kapitaal als de marktwaardering.
De positieve instelling ten aanzien van het programma lijkt een signaal dat de markt deze nieuwe zienswijze omarmt. Het programma biedt daarbij de eerste grote kans om een dergelijke strategie in de Nederlandse watersector in praktijk te brengen. Deelnemen in het programma biedt de marktpartijen daarnaast een voorsprong op de concurrentie en de kans om te leren tijdens het werk. En het programma krijgt veel media-aandacht, evenals de partijen die het werk realiseren.
Het innovatiepartnerschap is een nieuwe procedure in aanbesteden in de gewijzigde Aanbestedingswet 2012 (die op 1 juli 2016 in werking is getreden). De procedure is bedoeld om, in samenwerking met de markt, producten, werken of diensten te ontwikkelen die (nog) niet met het gewenste prestatieniveau in de markt bestaan. Ook het doorontwikkelen van bestaande maar nog niet bewezen concepten behoort tot de mogelijkheden. In onderstaande infographic zijn de kenmerken en toepassingen van de procedure samengevat.
HDSR gelooft in een ketengeoriënteerde aanpak, waarbij samenwerking in de keten essentieel is voor het behalen van de programmadoelstellingen:
De markt heeft nieuwe technologieën tot op pilotniveau op de plank liggen, maar een stimulus is nodig om deze risicovolle innovaties verder te ontwikkelen.
Het programma levert met name maatschappelijke baten op; denk hierbij aan het eerder toegelichte begrip ‘een knappe dijk’.
Door de programmatische aanpak (zes deelprojecten) heeft het programma voldoende omvang om de innovaties in te zetten.
De inzet van meerdere marktpartijen tegelijk biedt de mogelijkheid om van elkaar te leren en het proces te optimaliseren.
De succesvolle innovaties kunnen ingezet worden zonder een nieuw tenderproces, wat tijd bespaart en de kans op succes vergroot.
Deze factoren samen maken het innovatiepartnerschap een perfecte match voor het programma en maakte het mogelijk de hoge ambities op duurzaamheid en innovatie in stand te houden.
HDSR heeft in de zomer van 2020 de opdracht gegund aan drie verschillende marktpartijen, die samen met HDSR de inspanningen gaan bundelen om de Lekdijk op een innovatieve en duurzame manier te versterken. De doelen zijn duidelijk. Motivaties, ambities, strategie en waarden van alle partijen op één lijn. Er is een veelbelovende start gemaakt.
