Ethiek en integriteitszorg

Integriteit en ethiek zijn ‘in’, ook voor de overheid en ook voor overheidsjuristen. Er worden voor hen allerlei bijeenkomsten gehouden en er wordt ook van alles over geschreven. De aanleiding daarvoor is een aantal zaken in de actualiteit, zoals de Toeslagenaffaire en de veelbesproken gesloten bestuurscultuur. Veel auteurs en sprekers benaderen het onderwerp juridisch, bestuurskundig of vanuit een commercieel ethisch model. Ze denken bijvoorbeeld dat een gedragscode zal helpen, of een heisessie met leuke rollenspellen en dilemmagesprekken. Ze vertellen ook vaak dat integer gedrag is aan te leren, maar dat blijkt in de praktijk een weerbarstige uitdaging en sommigen zullen het niet leren. Ik zeg altijd maar zo: als integriteit echt zo simpel was, was de hele wereld vanzelf al een moreel paradijs geworden.

Integriteit is dus ingewikkeld, zowel theoretisch als praktisch. Maar wel belangrijk voor overheidsjuristen, omdat zij door hun werk op ethische vraagstukken kunnen stuiten. Hen wordt om advies gevraagd en zij nemen vaak ook beslissingen die voor burgers belangrijk zijn en waar regels lang niet altijd genoeg zijn. Vandaar dat voor hen dit boek alle kanten van integriteit en ethiek belicht, gebaseerd op grondige theoretisch kennis, maar juist om er in hun werk mee aan de slag te kunnen. Daarom gebruik ik voorbeelden uit de actualiteit en dagelijkse praktijk, zowel van toe ik als ambtenaar werkte en lid van bezwaarcommissies was, als nu ik als gemachtigde van burgers, waaronder klokkenluiders, werk.

Met dit boek heb ik geprobeerd om uit te leggen wat integriteit is, niet alleen filosofisch en bestuurskundig, maar vooral psychologisch. Vooral met dat laatste komt het onderwerp heel dichtbij: integriteit gaat over jezelf en daarna pas over een ander. Dat kan best confronterend zijn, omdat niemand honderd procent integer is; ook ik niet. Op zich is dat ook een geruststelling, want psychologisch gaat over waarnemen en begrijpen, niet over oordelen.

Meer te weten komen over de psychologie van integriteit en van beslissen is toch heel interessant en spannend. Tijdens het schrijven heb ik ook heel veel over mijn eigen gedrag nagedacht en herinnerde ik me allerlei voorvallen die ik heb meegemaakt. Door het boek te lezen denk je dus ook over jezelf na en je herkent bepaald gedrag van een ander en jouw reactie daarop. Kennis en inzicht is volgens mij heel erg nodig om integriteit bij en van de overheid te kunnen beschermen en bevorderen. Daarom staat in de titel ook ‘integriteitszorg’: het is niet iets dat je even kunt ‘managen’, je moet het koesteren en laten opbloeien.

In het boek belicht ik eerst wat ethiek en integriteitszorg is en hoe het recht daarmee in verbinding staat, zoals via de Algemene wet bestuursrecht en beginselen van behoorlijk bestuur. Daarna ga ik in op onderwerpen en actuele ontwikkelingen waar overheidsjuristen mee te maken hebben, zoals gerechtelijke procedures, bescherming van melders, integriteitsonderzoek, fraude en corruptie, ongewenst gedrag, het nemen van beslissingen, omgaan met informatie en de balans tussen responsiviteit en maatwerk enerzijds en rechtsgelijkheid en objectiviteit anderzijds. Over dat laatste denken juristen vaak gemakkelijk, maar ook zij zijn subjectief en behept met een ‘reptielen- en zoogdierenbrein’.

Het boek geeft handvatten, tips, vragenlijsten en andere oplossingen waar de lezer mee aan de slag kan om integriteit te bevorderen en beter te oordelen. Daarvoor verwijs ik veelvuldig naar internationale bronnen, zoals de OESO. Een oplossing wil ik hier alvast kort noemen: Gestructureerd Beslissen. Dat is bedacht door Nobelprijswinnaar en psycholoog Daniel Kahneman. Juristen kunnen daar in mijn beleving veel voordeel mee behalen. Het boek is zeker ook geschikt voor overheidsbestuurders en studenten die meer van het onderwerp willen weten.

In de kern gaat het bij ethiek en integriteit – zeker bij de overheid – vaak over macht en de manier waarop professionals en organisaties daarmee omgaan. Macht is nooit vanzelfsprekend en mensen met macht hebben vaak de mogelijkheid om die op een niet-integere manier te gebruiken. In die zin is dit boek een vervolg op eerder onderzoek en werk waar ik al zo’n kwart eeuw mee bezig ben. Het onderwerp houdt mij bezig en ik doceer en schrijf er regelmatig over. Ook doe ik onderzoek, onder meer naar organisatiecultuur en meldingen van mogelijke schendingen. Ik stuit regelmatig op zaken die niet goed zijn gegaan en dat vind ik altijd jammer. Ik ben er namelijk van overtuigd dat dat vaak helemaal niet had gehoeven.

Rechtsstatelijkheid, behoorlijkheid en integriteit liggen voor de overheid in elkaars verlengde. Uiteindelijk zit je er voor de maatschappij en de burgers, en die moet je zo goed en rechtvaardig mogelijk behandelen. Wetten, beginselen en beleid naleven is zeker een goed begin, maar vaak geven die te weinig houvast in concrete situaties. Ethiek en integriteitszorg vullen die aan. Dit boek is mijn poging om ethiek en integriteitszorg op een redelijk eenvoudige en compacte, maar ook complete manier uit te leggen. Ik was erg blij dat de voorzitter van het Huis voor klokkenluiders een voorwoord voor mijn boek wilde schrijven en sluit me graag bij hem aan: “Voor overheidsfunctionarissen, dienaren van de samenleving, geldt dit misschien nog wel sterker. Op hen rust een bijzondere verantwoordelijkheid. De rechtsverwerkelijking door onze overheden is één van de belangrijkste steunpilaren van het recht en een stimulans voor de rechtsbeleving door de burger. De overheidsjurist staat hierbij vooraan. Op hun inzichten over rechtsstatelijkheid, moraliteit, ethiek en integriteit wordt een groot en voortdurend beroep gedaan.”

Meer lezen

Bekijk Ethiek en integriteitszorg van Caroline Raat in onze Bookshop.