De Omgevingswet bevat een aantal instrumenten die ingrijpen op het grondeigendom. Het betreft onder andere het voorkeursrecht, onteigening, kostenverhaal, financiële bijdrage en kavelruil. De handreiking grondeigendom Omgevingswet bevat een inleiding op deze instrumenten en gaat uitgebreid in op het voorkeursrecht, onteigening en stedelijke kavelruil. Belangrijke informatie voor bevoegd gezagen om zich voor te bereiden op de komst van de Omgevingswet.
Gemeente, provincie en de minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties kunnen een voorkeursrecht vestigen op een onroerende zaak, bijvoorbeeld een woning. Als een eigenaar van de onroerende zaak waarop het voorkeursrecht is gevestigd de zaak wil verkopen, moet de eigenaar de onroerende zaak eerst aanbieden aan de overheid die het voorkeursrecht gevestigd heeft. Enkele zaken veranderen met de komst van de Omgevingswet. Zo kan een voorkeursrecht onder de Omgevingswet ook gevestigd worden op basis van een programma.
Onteigenen is het ontnemen van grondeigendom in het algemeen belang voor het ontwikkelen, gebruiken of beheren van de fysieke leefomgeving. Bijvoorbeeld voor de aanleg van een nieuwe weg. Het instrument onteigening wordt toegepast als aankoop niet of niet op tijd lukt. Er moet dan wel sprake zijn van een algemeen belang, noodzaak en urgentie. De Omgevingswet vervangt het grootste deel van de onteigeningswet.
Bij onteigening veranderen de 2 procedures (Kroonbesluit en dagvaardingsprocedure). Het besluit tot onteigening is losgekoppeld van de schadeloosstelling. Bestuursorganen nemen onder de Omgevingswet zelf een besluit tot onteigenen.
In een aantal situaties kan het ruilen van gronden een nieuwe ontwikkeling mogelijk maken of tot een efficiëntere benutting van gronden leiden. Dat noemen we kavelruil. Voor zowel kavelruil in het landelijk als in het stedelijk gebied bevat de Omgevingswet een regeling. De wet biedt als extra voordeel voor kavelruil in het landelijk gebied dat geen overdrachtsbelasting verschuldigd is. De regeling voor het landelijk gebied is overgenomen uit de Wet inrichting landelijk gebied. De regeling voor kavelruil in het stedelijk gebied is nieuw.
Handreiking grondeigendom Omgevingswet: voorkeursrecht, onteigening en stedelijke kavelruil
