De druk op de asielketen is al geruime tijd erg hoog. De opvangcentra van het COA zitten overvol, gemeenten hebben moeite met het doorplaatsen van statushouders en daarnaast vangt Nederland momenteel 90.000 Oekraïners op. Naast de opgaven, voortkomend uit de asielketen, zijn de andere huisvestingsopgaven van gemeenten de afgelopen jaren ook toegenomen. Het tekort aan sociale huurwoningen stijgt, terwijl ook andere doelgroepen voor bijzondere huisvesting in de rij staan: denk aan dak- en thuislozen, mensen met een specifieke zorgbehoefte, arbeidsmigranten, ex-gedetineerden en studenten.
De uitdagingen voor gemeenten op het gebied van huisvesting van bijzondere doelgroepen zijn daardoor gigantisch hoog. Of, zoals een brief vanuit het Rijk naar gemeenten het samenvat: ‘Het komt immers allemaal samen bij gemeenten’ (Capaciteitsbehoefte asielopvang 1 januari 2025, 10 november 2023).
We gaan nu in op het huisvestingsvraagstuk rondom statushouders voor gemeenten. Omdat de verwachte instroom van asielzoekers de komende jaren blijft toenemen, waarschuwt het Rijk gemeenten om rekening te houden met een structureel hoge taakstelling voor de komende jaren. Het aantal te huisvesten statushouders wordt per halfjaar bepaald en via het Rijk aan gemeenten opgelegd door een taakstelling. Landelijk genomen loopt de huisvesting van statushouders fors achter: slechts 88 van de 342 gemeenten in Nederland hebben de taakstelling van 2023 behaald (Overzicht huisvesting vergunninghouders 1 januari 2024). Daarbij komt dat de taakstelling voor de eerste helft van 2024 is vastgesteld op 18.750 statushouders; dat is hoger dan in voorgaande jaren.
Binnen gemeenten is er sprake van verdringing van woningenzoekenden. Met een beperkt aantal woningen en te veel woningzoekenden, sluiten doelgroepen elkaar uit. Gemeenten staan al jaren aan de lat voor het huisvesten van statushouders en hebben dit ingebed in hun reguliere processen. Waar dit vroeger nog lukte, zien we nu dat het vraagstuk bij de meeste gemeenten uit zijn jas is gegroeid. De toenemende complexiteit van het vraagstuk maakt dat het gemeenten niet meer lukt om het in het reguliere proces te bolwerken.
Het huisvesten van statushouders vraagt om een nieuwe opgavegerichte aanpak, waarbij het vraagstuk niet een weg moet vinden in de organisatie, maar de organisatie óm het vraagstuk moet worden georganiseerd. Maar hoe pak je dit als gemeente dan aan? Hierna delen wij onze belangrijkste inzichten.
De opgave kan alleen worden aangepakt door goed samen te werken. De twee belangrijkste spelers in dit vraagstuk zijn gemeenten en woningcorporaties. Gemeenten en woningcorporaties maken namelijk afspraken over voorrangsregelingen en hoeveel sociale huurwoningen er beschikbaar worden gesteld. Onze ervaring leert ons dat het heel belangrijk is om niet alleen op bestuurlijk niveau afspraken te maken, maar ook op ambtelijk niveau nauwe samenwerking te bewerkstelligen tussen beide organisaties. De valkuil is om dit soort vraagstukken voornamelijk politiek aan te vliegen, terwijl het er in de uitvoering echt op aankomt. Daar kom je allerlei concrete keuzes tegen die vragen om afstemming, zoals nieuwe woonvormen, specifieke grote woonlocaties en voorbijkomende casuïstiek. Daarom: organiseer een regulier ambtelijk overleg tussen gemeente en woningcorporatie.
De opgave raakt aan meerdere afdelingen binnen de gemeente, bijvoorbeeld het team Inburgering of Juridische Zaken. Naast de verticale structuren in de gemeente is het belangrijk om een horizontale lijn te creëren die een wendbare en multidisciplinaire aanpak faciliteert. We raden aan om een ambtelijk opgaveteam samen te stellen, waarin in ieder geval de volgende personen vertegenwoordigd zijn: een jurist, een inburgeringsconsulent, een financieel adviseur, een beleidsadviseur wonen en een communicatieadviseur. Daarnaast is het belangrijk dit vraagstuk in relatie tot andere huisvestingsopgaven te zien. Door integrale samenwerking te creëren op het huisvestingsthema, voorkom je dat toewijzing van huisvesting te willekeurig plaatsvindt. Een mooi voorbeeld van de integrale benadering op het huisvestingsvraagstuk bij gemeenten is het inzetten van tijdelijk leeg zorgvastgoed of het ontwikkelen van gemengde woonvormen.
Het huisvesten van statushouders is een dynamisch vraagstuk dat vraagt om wendbaar werken: de aanpak moet voortdurend aangepast kunnen worden naarmate de inhoud van het vraagstuk verandert. De huisvesting van statushouders is een politiek beladen vraagstuk en sterk afhankelijk van verschillende variabelen waar gemeenten vaak weinig tot beperkt invloed op hebben: het verloop van de oorlog in Oekraïne, de mutatiegraad bij woningcorporaties, of nieuwbouw in een bepaald gebied. Maar ook op kleiner schaalniveau veranderen dingen continu: kan een leeg zorgpand ingezet worden voor huisvesting? Hoe makkelijk is het om een vergunning te verlenen? Zijn oude panden brandveilig genoeg?
Het is belangrijk om snel te kunnen schakelen wanneer de aanpak van de opgave aangepast moet worden of wanneer het politiek spannend wordt. Twee belangrijke voorwaarden voor een succesvolle aanpak van dit complexe vraagstuk zijn duidelijk opdrachtgeverschap én voldoende mandaat bij sleutelfiguren in de aanpak van de opgave. Zorg daarom voor een bestuurlijk opdrachtgever (portefeuilledragende wethouder) en een ambtelijk opdrachtgever (gemeentesecretaris of concerndirecteur) die bevoegd en betrokken zijn bij het vraagstuk. Daarnaast is het belangrijk dat de manager van het team dat dagelijks aan de opgave werkt, voldoende mandaat heeft en niet voor alles terug naar de opdrachtgevers moet. Spreek elkaar regelmatig en weet elkaar te vinden wanneer er ingegrepen moet worden.
Opgavegericht werken gaat altijd om maatwerk voor de betreffende opgave. Het bieden van huisvesting kent niet één succesformule. Wijken en stadsdelen kunnen dermate verschillen, waardoor het ene wel werkt en het andere niet. Cultuurverschillen spelen ook een rol: in veel landen hoef je niet je grijze en je groene bak eens per week aan de weg te zetten. Leer mensen hoe ze in Nederland moeten wonen. Sla de handen ineen met de woningcorporatie en het team Inburgering. Een hele kleine, maar belangrijke succesfactor is mensen stimuleren om even kennis te maken met de buren.
Zorg ervoor dat de medewerkers in je opgaveteam een persoonlijke motivatie voelen bij het vraagstuk. Ervaren urgentie van het vraagstuk en betrokkenheid maken dat we een stapje extra zetten, ook wanneer het spannend wordt. Houd hierbij wel altijd goed oog voor je medewerkers: het is een vraagstuk dat om een lange adem vraagt. Als laatste tip geven we je mee: probeer altijd de (kleine) successen met elkaar te vieren; iedere gehuisvest persoon is weer één iemand die aan een toekomst in Nederland kan beginnen.
