De Omgevingswet zal op 1 januari 2022 in werking treden. Dat betekent nogal wat voor de overheid, burgers en bedrijven. Wat gaat de Omgevingswet voor hen betekenen? De afgelopen jaren heeft Royal HaskoningDHV al veel ervaring opgedaan met de Omgevingswet en in dit artikel delen wij graag een aantal inzichten met u.
Een groot aantal wetten en regels gaat op in de Omgevingswet. Daarmee vindt een vereenvoudiging plaats ten opzichte van de bestaande situatie, doordat een coherent systeem wordt gebouwd. Onderdelen die voorheen onvoldoende op elkaar aansloten krijgen nu een eenduidige samenhang en duidelijk kader. Het is als pure winst te zien dat straks onder de Omgevingswet met een helder systeem en eenduidige begripsbepalingen kan worden gewerkt. Binnen het domein van de fysieke leefomgeving is sneller duidelijk hoe regels moeten worden begrepen. Tegelijk is de transformatie naar de Omgevingswet meer dan alleen de kaders omzetten: dit is zeker niet de enige stap die gezet moet worden.
Een volgende stap is dat de nieuwe instrumenten en begrippen die de wet introduceert, begrepen moeten worden en toegepast moeten worden door de gebruikers. Het zal tijd en energie kosten om het gehele stelsel van de wet en de toepassing daarvan in de praktijk te doorgronden. Dat dit niet eenvoudig is, zien wij regelmatig terug bij overheden die worstelen met de complexiteit die het nieuwe normaal van de Omgevingswet met zich meebrengt. Met nog een jaar te gaan is het zaak goed op het netvlies te krijgen welke instrumenten het dagelijkse werk raken en hoe deze goed kunnen worden toegepast.
Naast een begrip van het nieuwe stelsel, is het van belang de aansluiting te zoeken bij het vigerende beleid. Dat zal moeten worden omgezet op een manier die het recht doet aan de doelen van de Omgevingswet. En dit is meer dan een ‘formele neutrale omzetting’. Het vergt allereerst een kritische blik op het gevoerde beleid, een beschouwing van de nieuwe beleidsopgaven. Vragen als ‘Hoe werkt dat beleid eigenlijk in de huidige praktijk?’ en ‘Moeten doelstellingen gehandhaafd of aangepast worden?’ komen dan op. Soms biedt de Omgevingswet hiervoor nieuwe manieren of verplicht om invulling te geven aan het beleid: moeten de huidige beleidsmechanismen aangepast worden om kansen die de nieuwe wet biedt te verzilveren? Ten slotte verdient de organisatie zelf aandacht. Is zij op het gebied van kennis, samenwerking en gedrag voldoende voorbereid op de Omgevingswet?
Hieronder volgt een aantal voorbeelden.
Vergunningverlening, toezicht en handhaving is een belangrijk proces binnen overheidsorganisaties. Hierbij worden vaak procesbeschrijvingen, beleidskaders en uitvoeringsstandaarden gebruikt om dit proces te vereenvoudigen. Ook deze onderdelen vergen aanpassingen vanwege de Omgevingswet. Hierbij werd het voor ons in het proces van aanpassingen al snel duidelijk dat gevoerd beleid actualisatie vroeg. Daarnaast vroeg het formuleren van nieuw beleid in om de toepassing van nieuwe elementen uit de Omgevingswet, zoals bijvoorbeeld de specifieke zorgplicht en de rol van algemene regels. Hoe werkt de invulling van de zorgplicht door in beleid? Wat betekent het voor de bevoegdheid en de taakopvatting van het bevoegd gezag? En hierop volgt vervolgens de vraag wat is de opgave die wij moeten invullen als overheid? Belangrijkste les: het omzetten van huidige wettelijke kaders naar de Omgevingswet is veel meer dan een invuloefening.
In de loop der jaren hebben wij voor verschillende opdrachtgevers – overheden en industriële partijen – botsproeven uitgevoerd waarin wij aan de hand van een concrete casus, de casus botsten met de Omgevingswet. Door in beeld te brengen hoe de casus onder het huidige recht wordt aangepakt en onder de Omgevingswet uitpakt, kan inzichtelijk gemaakt worden wat de toepassing van de nieuwe wet betekent voor bijvoorbeeld vergunningplichten, de werking van algemene regels en de toepassing van de nieuwe procedures. Wat ons opvalt is dat ook als we naar een concreet project kijken het lastig blijft om tot op regelniveau duidelijkheid te krijgen over de toepassing van de Omgevingswet. Iedere vraag die gesteld over de toepsssing van de wet in de prakrtijk, levert een antwoord op dat vrijwel direct leidt tot een nieuwe vraag. Om een casus echt te doordenken vergt veel analysekracht en kennis van de praktijk. Hoe de wet straks precies werkt, is veelal nog niet op alle onderdelen te zeggen. Het levert in ieder geval wel een beeld op van vragen die na 2022 kunnen gaan spelen en waarop kan worden geanticipeerd.
De Omgevingswet heeft als hoofdregel ‘decentraal, tenzij’. Dat betekent dat het primaat in veel gevallen bij gemeenten en het omgevingsplan ligt. Soms vinden daarin verschuivingen plaats, bijvoorbeeld als het gaat over de regels over propaantanks en lpg-tankstations. Thema’s die nu nog via rijksregels in het Activiteitenbesluit worden geregeld en straks via de bruidsschat als decentrale regels in het omgevingsplan worden geschoven. Hiermee wordt echter ook de ordening van de regelgeving en het beoordelingskader verschoven. Van milieubelastende (rijks)activiteit naar ‘ruimtelijke’ decentrale omgevingsplanactiviteit. Dus zowel een decentralisatie als een verschuiving in beoordelingskader.
Zoals gezegd vraagt de Omgevingswet veel meer van gebruikers dan alleen het omzetten van de regelgeving en de toepassing van transponeringstabellen of was-wordt overzichten. De stelselwijziging vereist een wezenlijk andere manier van werken. Daarbij hoort ook een organisatie die deze integrale manier van werken met de nadruk op het omgevingsplan zich langzaam eigen gaat maken. De vereiste aanpassing zal geleidelijk plaatsvinden, via een groeimodel waarin de organisatie zich stap voor stap de regels, de mechanismen, het beleid, de instrumenten en houding en gedrag eigen maakt. De maatschappelijke opgaven worden daarbij steeds groter en complexer en de rol van de overheid in de begeleiding hiervan belangrijker. De Omgevingswet biedt een breed scala aan morelijkheden om hiermee om te gaan, maar dat moet wel actief worden opgepakt.
Door bekend te worden met de Omgevingswet, kan vanaf 1 januari 2022 een goed begrip en gebruik van de wet worden gegarandeerd. Het begint bij een wetswijziging, een omzetting die nodig is, maar al snel komen meer vragen boven over het stelsel, beleidsdoelen, opgaves en organisatievermogen.
Hoe complex het soms ook lijkt, de Omgevingswet biedt een duidelijker en systematischer geheel voor de gebruiker. Het vraagt nu wel een investering om het systeem eigen te maken, maar dat is voor alle nieuwe ontwikkelingen het geval.
