Uitlatingen en gedragingen op het internet en de sociale media hebben in toenemende mate invloed op het niveau van rust dat in de samenleving heerst. Neem bijvoorbeeld de oproepen op social media om tegen de coronamaatregelen te gaan rellen. Een reactie van veel gemeenten daarop is om het online gedrag en de uitingen die inwoners op het internet doen te monitoren.
In 2021 kwam online monitoring door gemeenten in opspraak. De minister kondigde aan dat er snel een handreiking zou volgen. Die verscheen op 26 oktober 2023.
Handreiking online monitoring binnen openbare orde
Het was even wachten, maar op 26 oktober verscheen de langverwachte handreiking online monitoring. Het is een handreiking geworden voor specifiek online monitoring binnen het openbare ordedomein. Daarnaast zijn er een juridisch kader en een advies van de Landsadvocaat verschenen.
De handreiking biedt een stappenplan om te beoordelen of het nodig is online onderzoek te doen om bepaalde openbare orde bevoegdheden in te kunnen zetten. Of, indien daarover nog geen duidelijkheid bestaat, om een algemeen beeld te kunnen vormen van een (dreigende) openbare orde verstoring. Als uit het stappenplan blijkt dat online onderzoek mogelijk is wordt vervolgens stilgestaan bij de wijze waarop dit mogelijk is, onder welke omstandigheden en hoe moet worden omgegaan met de verwerking van persoonsgegevens.
Artikel 172, lid 1, van de Gemeentewet (de algemene taak van de burgemeester om de openbare orde te handhaven) wordt volgens de handreiking onder voorwaarden gezien als grondslag voor online monitoring. In dit kader is gewezen op een recente Afdelingsuitspraak in dit kader (zie hierover ons blog). Dit kan alleen zolang er geen concrete aanleiding bestaat (ongericht onderzoek). Bijvoorbeeld om een algemeen beeld te vormen over een mogelijk dreigende verstoring van de openbare orde in het kader van een aangekondigde demonstratie. Dit kan echter slechts voor beperkte tijd en deze bepaling maakt slechts een geringe privacy-inbreuk mogelijk.
Zodra duidelijk wordt welke bevoegdheid de burgemeester naar aanleiding van een bepaald signaal inzet, verschuift de grondslag volgens de handreiking naar de specifieke wettelijke grondslag die hieraan ten grondslag ligt. Het wordt geadviseerd om de stappen hieromtrent en de eigen ruimte die gemeente heeft om te handelen, vast te leggen in een protocol. Verder dient er te allen tijde aan de privacyregels te worden voldaan. Stelselmatige monitoring is niet toegestaan. In de handreiking zijn hiervan praktijkvoorbeelden opgenomen.
gebruik maken van betaaldiensten zonder toegangscontrole;
gebruik maken van sociale media, zolang je geen gebruik maakt van je privéaccount om toegang tot een openbare pagina te verkrijgen;
geadviseerd wordt om altijd een account van de gemeente te gebruiken bij het raadplegen van openbare pagina’s op sociale media.
via een 'technische truc/ingreep' toegang te krijgen tot een bron (bijvoorbeeld door het ontwijken van beveiliging of het gebruik van valse sleutels);
een burger misleiden of een schuilnaam te gebruiken;
gedrag uitlokken (door bijvoorbeeld te reageren op berichten);
zich actief in het leven van een persoon te mengen (bijvoorbeeld vrienden worden op sociale media of chatten);
privéaccounts gebruiken;
Verder wordt geadviseerd om terughoudend om te gaan met zogenoemde monitoringstools, omdat dit gezien de hoeveelheid persoonsgegevens die verwerkt worden al snel resulteert in het verkrijgen van een volledig beeld van het privéleven van personen.
In 2021 verscheen het rapport Black Box van de gemeentelijke monitoring. Uit het onderzoek, waar 156 gemeenten bij betrokken waren, volgde dat 95% van de gemeenten aan online monitoring doet. 60% van de respondenten geeft aan dat de online monitoring wordt toegepast in het kader van openbare orde en veiligheid. Naast openbare orde en veiligheid, blijkt dat de online monitoring door veel gemeenten ook geregeld in het sociale domein wordt ingezet. Uit dit rapport volgde verder dat gemeenten bij de online monitoring geregeld gebruik maken van de hulp van analisten en geavanceerde programma’s, zoals OBI4wan en Coosto. Ook volgt uit het onderzoek dat gemeenten op reguliere basis toezichthouden via nepaccounts, om zich toegang te verschaffen tot de niet-openbare internetbronnen. Het was voor veel gemeenten onduidelijk aan welke regelgeving zij bij het online monitoren gebonden zijn. Daar stonden wij in onze blogreeks bij stil.
Onze verwachting is dat de handreiking gevolgen gaat hebben voor de wijze waarop nu gemonitord wordt en ook wel enige vragen zal gaan oproepen. Het blijft een handreiking en natuurlijk is het vooral fijn dát er nu meer duidelijk is. Daarnaast heeft BZK aangekondigd te gaan verkennen of het mogelijk is een open-source monitoringstool te (laten) ontwikkelen, die aan de wettelijke kaders voldoet en waar gemeenten ten behoeve van hun taken gebruik van kunnen maken. Wordt vervolgd dus.
