Het coronavirus COVID-19 heeft onze samenleving doen schudden op haar grondvesten. Nu er niet langer sprake is van een medische noodtoestand, zijn versoepelingen van de noodverordeningen doorgevoerd. Tegelijk ondervindt een groot deel van de samenleving nog de dagelijkse last van het thuiswerken of het wegvallen van inkomsten. Mensen zijn de strenge anderhalvemeter-norm beu. Er vinden demonstraties tegen de inperkingen plaats.
Burgemeesters proberen een evenwicht te vinden tussen openbare orde, volksgezondheid en vrijheid van meningsuiting. Zij vonden dat de wijze waarop parlementariërs zich uitlieten over de burgemeester van Amsterdam niet zou passen in ons democratisch bestel. Haar besluit om geen einde te maken aan de demonstratie op de Dam stuitte op veel kritiek. Maar hebben niet-gekozenen burgemeesters het recht om het parlement de mond te snoeren in een kwestie waarbij de minister van Justitie en Veiligheid betrokken raakte? De burgemeesters zitten zelf gevangen tussen gebrekkige en weinig democratische noodverordeningen en hun verplichting om die te handhaven. En dat terwijl zij die verordeningen niet eens zelf hebben vastgesteld. Dat doen de voorzitters van de veiligheidsregio’s in opdracht van de minister van VWS. Daarbij is van een wettelijk verankerde controle door het parlement of de gemeenteraden geen enkele sprake.
Uiteindelijk is het aan rechters om een oordeel te vellen over de vraag of demonstraties kunnen plaatsvinden. Ook bepalen zij of coronaboetes terecht zijn opgelegd en of de noodverordeningen verbindend zijn. De rechtspraak was voor de buitenwereld echter enkele weken niet toegankelijk. In plaats van openbare zittingen werden zaken zonder zitting of via beeldbellen afgedaan. Ook nu fysieke zittingen weer plaatsvinden, is de rechterlijke macht kwetsbaar. Er zijn grote achterstanden ontstaan. Het gebrek aan openbaarheid wordt gecompenseerd met een livestream in de rechtszaal, die soms door een partij wordt gebruikt als middel om de achterban te bereiken. En als een rechter een demonstratie verbiedt, worden bananen aan het paleis van justitie gehangen – een gerechtelijke uitspraak staat ineens symbool voor een bananenrepubliek.
Ondanks het haperende functioneren van ons parlement en de rechtspraak, ondanks de kritiek op de noodverordeningen en de ‘coronawet’, en ondanks de soms netelige positie van burgemeesters, hadden niet eerder zó veel Nederlanders vertrouwen in de maatschappelijke instituties. Dat bleek onlangs uit onderzoek van het Sociaal Cultureel Planbureau. Vooral het vertrouwen in de regering is flink gestegen. Het is de vraag hoe lang dat vertrouwen blijft.
Een democratische rechtstaat veronderstelt een evenwicht tussen de wetgevende, uitvoerende en rechtsprekende macht. De bestrijding van het coronavirus moet binnen die context ter hand worden genomen. Daaraan voldoen de huidige noodverordeningen niet. De vraag is of dat met het gewijzigde voorstel voor de ‘coronawet’ wel gaat lukken. Daaraan kan worden getwijfeld. Het is niet voldoende om slechts een wettelijke basis te verschaffen aan de bevoegdheid van ministers om tijdelijk regels te stellen die diverse grondrechten vergaand inperken. De democratische controle moet immers ook adequaat worden gewaarborgd. En daar schort het wezenlijk aan. Toezending van een vastgestelde AMvB of ministeriële regeling aan het parlement alléén is niet voldoende. Er moet sprake zijn van echte controle door de Tweede Kamer in de vorm van een goedkeuringsbevoegdheid. Pas dan kan in deze coronacrisis het delicate evenwicht tussen de trias politica worden hersteld.
Deze blog is eerder verschenen als gastblog op de website van de online community van het Trias-project .
