Nederlandse gemeenten kampen met ongekende financiële uitdagingen en onzekerheden. Bijna acht op de tien verwacht een tekort over 2021 dat in totaal wordt voorspeld op maar liefst 1,3 miljard euro. Daarmee dreigt het gezamenlijke tekort van gemeenten ten opzichte van 2018 tien keer zo groot te worden. Dit blijkt uit de Benchmark Nederlandse gemeenten van BDO Accountants & Adviseurs. Hierin is de financiële gezondheid van alle 355 gemeenten beoordeeld op basis van de jaarrekeningen over 2019, met als resultaat een financiële ranking van alle gemeenten, verdeeld naar inwoneraantal. Daarnaast zijn de begrotingen voor 2021 geanalyseerd.
De financiële positie van gemeenten loopt hard terug vanwege aanhoudende tekorten. Het gezamenlijke verlies van gemeenten steeg met ruim 600 miljoen euro naar 747 miljoen euro in 2019. Hoewel de oplopende tekorten bij de meeste gemeenten nog met de eigen buffers gedicht kunnen worden, is de financiële rek eruit. Waar in 2018 nog 58% van de gemeenten met tekorten kampt, was dit in 2019 al 65%.
Uit de beoordeling van de jaarrekeningen blijkt dat er grote regionale verschillen bestaan tussen gemeenten:
In de provincies Noord-Holland en Groningen bedragen de tekorten per inwoner meer dan 100 euro. Zij spannen daarmee de kroon. Gemeenten in de provincie Flevoland doen het daarentegen het beste.
Gemeenten in Flevoland hebben een gemiddelde solvabiliteit (eigen vermogen en buffers) van 53% en scoren daarmee ook het beste van alle provincies. In Zeeland is de solvabiliteit van gemeenten het laagste met gemiddeld 24%.
Flevoland bezit ook de laagste gemiddelde nettoschuldquote (de schuldpositie) met 15%. Landelijk bedraagt deze 49%, in Zeeland (63%) en Zuid-Holland (67%) ligt deze fors hoger.
De gemiddelde solvabiliteit van gemeenten daalde in 2019 met één procent ten opzichte van vorig jaar naar 34%. Voor 2023 wordt zelfs een verdere daling naar 30% verwacht. De nettoschuldquote van gemeenten nam toe van 48,5% in 2018 naar 49,2% in 2019 en wordt voor 2021 verwacht op 64%.
BDO constateert dat steeds meer gemeenten in het rood komen te staan en tekorten verder oplopen. Rob Bouman, voorzitter van de branchegroep Overheid van BDO: “Het is voor de langere termijn geen houdbare situatie. Gemeenten kunnen nu nog tegen een stootje. Ze kunnen de oplopende tekorten tot nu toe nog steeds betalen door te bezuinigen en in te teren op de reserves of door meer schulden op te bouwen. Deze trend is niet gewenst, maar wel de realiteit. Het structureel en reëel evenwicht is volledig zoek. Gemeenten staan voor de lastige taak ongekende financiële uitdagingen en onzekerheden het hoofd te bieden. Hierbij valt te denken aan de toenemende digitalisering, energietransitie, krapte op de woningmarkt en de impact van COVID-19. Dit bovenop de reeds eerder door de Rijksoverheid overgehevelde taken uit het sociaal domein. Gemeenten zijn hierdoor genoodzaakt keuzes te maken en in sommige gevallen zich te beperken tot enkel het uitvoeren van wettelijke taken. Dit leidt tot verschraling in de uitvoering van het openbaar bestuur.”
Bouman benadrukt de spilfunctie van gemeenten: “zij vormen een belangrijke maatschappelijke motor. Ook in crisistijd blijven zij, ondanks het wegvallen van inkomstenbronnen, hun maatschappelijke taken uitvoeren en zijn daarnaast onmisbaar gebleken voor de continuering van de zorg, het toezicht houden op de coronamaatregelen en het overeind houden van culturele instellingen.” De Rijksoverheid heeft aangegeven gemeenten te compenseren voor gemaakte kosten als gevolg van de coronacrisis. Inmiddels zijn twee steunpakketten verleend, onder andere aan gemeenten. Het is echter de vraag of het volledig vergoeden van de kosten kan en zal gebeuren. “Het is goed mogelijk dat er verborgen kosten zijn die tijdens de compensatieberekeningen nog onbekend zijn, zoals extra verliezen voor culturele instellingen. Hoe langer de crisis duurt, hoe groter de druk op het sociaal domein, toch al de grootste kostenpost voor gemeenten”, benadrukt Bouman. “Gemeenten moeten hun huishoudboekje doorgronden en scenario’s doorrekenen. Dat helpt bij het maken van de juiste keuzes.”
BDO doet gemeenten een aantal aanbevelingen. “Gemeenten moeten in tijden van corona hun weerbaarheid en wendbaarheid voortdurend monitoren. Integraal risicomanagement is noodzakelijk en zero based budgetting is een middel om opnieuw aan de knoppen te draaien. Een bedrijfsmatig fundament wordt meer en meer noodzaak om blijvend publieke waarde te realiseren en ambities waar te maken,” aldus Bouman. BDO pleit daarnaast voor een herbezinning van taken, omvang en financiering van gemeenten. “Dit is een bekend thema, de urgentie hiervan neemt alleen maar toe. De huidige verdeling en financiering past niet meer bij de toegenomen financiële dynamiek - desondanks is de invoering van het nieuwe verdeelmodel uitgesteld tot 2023. Toezichthouders moeten daarnaast meer aandacht hebben voor structureel en reëel evenwicht. Zij moeten de financiële ontwikkelingen volgen en het weerstandsvermogen monitoren.”
BDO doet regelmatig onderzoek in de publieke sector, onder andere in de zorg- en overheidssector. Door de analyse van openbare kengetallen beoogt BDO de financiële gezondheid van de diverse sectoren objectief in kaart te brengen. De BDO-benchmark Nederlandse gemeenten verschijnt dit jaar voor de derde keer. Naast de financiële analyse en een doorkijkje naar de gemeentelijke begrotingen voor 2021, beschrijft het rapport de belangrijkste uitdagingen, conclusies en aanbevelingen. Ook heeft BDO net als vorig jaar rapportcijfers toegekend aan individuele gemeenten (te bekijken in de online analysetool) en diverse gemeenten aan het woord gelaten over hun financieel beleid, ervaringen en adviezen voor andere gemeenten. Raadpleeg het volledige rapport voor alle details.
