De gemeente Rotterdam zet forse stappen in de deregulering van de bouwregelgeving. Voor kleine projecten met een gering ruimtelijk en bouwtechnisch risico wordt zowel het bouwtoezicht als het oordeel over ruimtelijke kwaliteit geprivatiseerd.
Alle regels blijven weliswaar bestaan, maar ze worden niet meer preventief getoetst door een ambtenaar. De architect is verantwoordelijk voor het toetsen en naleven van de regels. Over zijn linkerschouder kijkt een expert in de bouwregelgeving mee, over zijn rechterschouder een expert in ruimtelijke kwaliteit. Ook de buren worden ruim van tevoren door de architect geïnformeerd. Start en oplevering moeten bij de gemeente gemeld worden. Er is geen tijdrovende vergunning meer nodig - het bouwen wordt vergunningvrij - en er hoeft geen leges te worden betaald. Daar staan wel de kosten van de private kwaliteitsborgers en de gekwalificeerde architect tegenover.
Dezer dagen besluit de Rotterdamse gemeenteraad om dit proefproject ‘Architect Aan Zet’ een tweede impuls te geven. Het is een nieuw arrangement tussen overheid, ontwerpers en de grote groep particuliere opdrachtgevers/eigenaar/bewoners, mogelijk gemaakt door de Crisis- en Herstelwet op speciaal verzoek van het Rotterdamse stadsbestuur. De afgelopen drie jaar hebben tien architecten geëxperimenteerd met de nieuwe werkwijze. Zestien kleine bouwprojecten met geringe risico’s zijn niet meer door de gemeente preventief getoetst aan de bouwregels. Het ging onder meer om de vergroting van een dakkapel, de uitbreiding van een sportcomplex met kleedkamers en VIP-lounge, en een vrijstaande woning (maximaal twee-onder een-kap). De architect zelf toetste aan de bouwregelgeving, aan de regels van het bestemmingsplan en aan de welstandscriteria. Winst: geen vergunningstraject (en dus niet de angst dat de vergunning geweigerd zou kunnen worden), geen lange wachttijden en trage ambtelijke molens.
Regie aan architect
Projectleider Guus Enning (juridisch adviseur bij de gemeentelijke afdeling Bouw- en Woningtoezicht) is niet weinig trots op het voornemen om ‘Architect Aan Zet’ de komende vijf jaar, op proef, op grote schaal in de hele stad toe te passen voor projecten met een gering ruimtelijk en bouwtechnisch risico. Een ‘droomscenario voor veel mensen’ wordt het project genoemd in de brochure die terugblikt op de eerste fase. ‘Interessant is dat de architect een belangrijke regierol terugkrijgt, die hij de afgelopen jaren verloren is. Regie van het begin tot het eind, niet alleen bij de bouw van een woning, maar ook bij hele kleine projecten zoals verbouwingen en dakopbouwen’.
Overigens is ‘droomscenario’ een moeizame kwalificatie voor een project waarin lang niet alles goed ging. Van de zestien projecten uit de nu afgeronde eerste fase voldeden er maar drie aan alle voorschriften. In de meeste gevallen waren er kleine aanpassingen nodig, omdat de overtredingen van de voorschriften verwaarloosbaar klein waren. Maar in één geval was de ruimtelijke kwaliteit echt onaanvaardbaar, en bij een ander project was sprake van een onaanvaardbaar veiligheidsrisico.
Helft van de stad
Veel ging dus goed, en dat is voor het stadsbestuur aanleiding om de proef uit te breiden. Uitgezonderd zijn beschermde stadsgezichten, monumenten, bijzondere welstandsgebieden, stadsstraten en -boulevards, stadspleinen en gebieden met een hoge cultuurhistorische waarde.
Resteert ongeveer de helft van de stad waar vergunningsvrij gebouwd kan worden, als je een door de gemeente toegelaten architect in de arm neemt die zich laat bijstaan door twee onafhankelijke experts die letten op de ruimtelijke kwaliteit en op de bouwtechnische kwaliteit. Het gaat nog steeds om ‘kleine bouwplannen’, zoals verbouwingen, en schuurtjes, maar ook om één of twee eengezinswoningen. Ook bouwwerken op achtererven tot tien meter hoog vallen binnen de reikwijdte van het project.
De eerste jaren zullen alle plannen nauwlettend door de gemeente en de Commissie voor Welstand en Monumenten worden gemonitord via reality checks. Zodra de deelnemende architecten hebben aangetoond de geëiste kwaliteit te realiseren en het vertrouwen hebben gewonnen, neemt de frequentie van de steekproeven af. De gemeente blijft toezicht houden op het uiteindelijke resultaat.
Participatie
De deelnemende architect is verplicht om uiterlijk zes weken voor de start van het bouwproject de direct omwonenden te informeren. Wanneer de buren betwijfelen of het project wel voldoet aan het bestemmingsplan, de welstandsnota of het Bouwbesluit, dan kunnen zij advies vragen van de gemeentelijke afdeling Bouw- en Woningtoezicht en het secretariaat van de welstands- en monumentencommissie. Blijkt dat de architect inderdaad de regels niet naleeft, en het plan ook niet wil aanpassen, dan is de zwaarste sanctie dat de gemeente de architect van de lijst met toegelaten deelnemers schrapt.
Sinds de pers er drie weken geleden over schreef, rinkelt bij ambtenaar Enning de telefoon. “Ik werd bijvoorbeeld gebeld door een wooncoach uit Rotterdam-Zuid. Zij schetste het veel voorkomende probleem van ouders met gehandicapte kinderen. Als die groter worden is er behoefte aan een slaapkamer op de begane grond. Het huis moet dus uitgebouwd worden, en daar schakelen ze steeds dezelfde aannemer voor in, die steeds hetzelfde plan herhaalt. Ze hebben behoefte aan meer creativiteit en variatie en dat kunnen ze bij ‘Architect Aan Zet’ krijgen. Wij zien ook grote kansen om de kwaliteit van kleine bouwwerken, zoals dakopbouwen in na-oorlogse bouw, waar in praktijk vaak geen architect bij wordt betrokken, weer bij de architecten terug te leggen, met als meerwaarde dat de ruimtelijke kwaliteit erop vooruitgaat.’
Met dit vergunningvrije bouwen loopt de gemeente vooruit op de Wet Kwaliteitsborging (WKb) en de Omgevingswet. Met de Wet Kwaliteitsborging (zie kader) wordt de gemeentelijke controle op de bouwtechnische kwaliteit geprivatiseerd. De initiatiefnemer zal voortaan, als verantwoordelijke voor het bouwproject, zelf een private kwaliteitsborger inschakelen: een expert die aan tal van landelijke eisen moet voldoen. ‘Ik vind het een enorm gemiste kans dat bij deze WKb de architect is vergeten’, zegt Guus Enning. ‘In de WKb is de aannemer in de lead, bij ons de architect.’
Ruimtelijke kwaliteit en gebouw-veiligheid zijn publieke belangen, net als duurzaamheid en gezondheid. Enning is niet bang dat een privaat belanghebbende die publieke belangen minder aandacht zal geven dan zijn eigen profijt: ‘De beste garantie zit ‘m in de ruime ervaring in de beroepspraktijk die de architect moet hebben en in de speciale cursus die de architect moet volgen. Alleen dan kan hij op het lijst van architecten komen die gekwalificeerd zijn om A.a.z.-projecten uit te voeren.
Straf
Er hebben zich nu al tussen de veertig en vijftig architecten gemeld voor een plaatsje op die lijst. Ze zijn allemaal bezig met de grote vragen van deze tijd: duurzaamheid, gezondheid, ouderenzorg. Hun kennis van verduurzaming werd tot dusverre veel te weinig ingeschakeld.’ En een architect die de bouwregels of de ruimtelijke kwaliteitseisen niet goed naleeft, wordt gestraft. ‘Ik ben nog bezig met het sanctiebeleid, maar als de architect zich niet aan de voorwaarden houdt, dan wordt hij van de lijst geschrapt. Dan ben je als architect wel in de aap gelogeerd, je hebt je opdrachtgever namelijk ook voor een probleem geplaatst en dat is funest voor je reputatie - en reputatie is één van je belangrijkste handelsmerken als architect.’
kleine bouwwerken in Rotterdam worden vergunningvrij.
De proef geldt niet voor bedrijfspanden, woonboten, seriematige bouw, vakantiewoningen, weg- en waterbouw etc. En ook niet in gebieden met een kwetsbare kwaliteit, zoals beschermde stadsgezichten, gebieden met een bijzonder welstandsniveau, monumenten.
Inschakeling van een gekwalificeerde architect is verplicht. Er komt een lijst van toegelaten architecten (eisen: minstens vijf jaar ervaring, ingeschreven in het Architectenregister). De architect is verplicht een tweedaagse cursus te volgen voor de ruimtelijke en bouwtechnische aspecten.
De architect is van de eerste schets tot aan de oplevering verantwoordelijk en leidinggevend.
De architect is verantwoordelijk voor het participatietraject met de omwonenden. Hij licht de omwonenden uiterlijk zes weken voor de start van de bouw in en voert overleg met hen als zij dat wensen.
Een onafhankelijke private bouwkwaliteitsborger checkt of voldaan is aan de bouwtechnische eisen inclusief brandveiligheid en milieu; een onafhankelijke private ruimtelijk kwaliteitsborger checkt of voldaan is aan bestemmingsplan- en welstandseisen. Dat kan een collega-architect zijn die ook voldoet aan de Rotterdamse A.a.z.-criteria.
Omdat geen vergunning nodig is, is er tijdwinst, omdat geen leges wordt betaald is er geldwinst.
Deelname aan ‘Architect Aan Zet’ is facultatief: wie geen architect wil inschakelen, kan gewoon een vergunning aanvragen en met een klusjesman aan de slag.
Tegelijk met de Omgevingswet wordt in 2022 ook overal in Nederland de Wet Kwaliteitsborging (WKb) ingevoerd.
Die wet privatiseert een deel van het Bouw- en Woningtoezicht. De controle op bouwtechnische eisen en constructies vindt vanaf 2022 plaats door een private kwaliteitsborger en niet meer door een ambtenaar. De vergunningplicht voor de ‘bouwactiviteit’ komt daarmee te vervallen. Maar de vergunning voor de ‘omgevingsplanactiviteit’ blijft bestaan: de gemeente blijft toetsen of het bouwvoornemen voldoet aan (onder meer) stedenbouwkundige eisen, duurzaamheidsbeleid, eisen op het gebied van ruimtelijke kwaliteit en erfgoedwaarden, die allemaal in het omgevingsplan staan.
Met de Wet Kwaliteitsborging wordt de aannemer verantwoordelijk voor de bouwtechnische kwaliteit van het bouwwerk. Vooraf wordt een risico-inventarisatie gemaakt (bv over slappe grond of hoog geluidsniveau) die gevolgen hebben voor de toegepaste bouwtechniek. Het vormt de basis voor het werk van de kwaliteitsborger, die door de aannemer wordt ingehuurd.
Er wordt een onafhankelijke nationale organisatie opgebouwd die een register van erkende en toegelaten kwaliteitsborgers aanlegt en ook de instrumenten, processen en procedures goedkeurt waarmee die kwaliteitsborgers werken.
De gemeente krijgt bij aanvang van de bouw slechts een melding, en een dossier bevoegd gezag als het bouwwerk klaar is. Omdat er in veel gevallen een vergunning aangevraagd moet worden voor ‘omgevingsplanactiviteit’, is de gemeente wel tijdig betrokken bij de bouwplannen.
Op drie punten wijkt de Wet Kwaliteitsborging fundamenteel af van het Rotterdamse project Architect aan zet:
In Rotterdam is de architect verantwoordelijk, terwijl bij de WKb de architect nauwelijks een rol speelt: hier is de aannemer de verantwoordelijke.
In Rotterdam wordt niet alleen de vergunning voor de ‘bouwactiviteit’ geprivatiseerd, maar ook die voor de ‘omgevingsplanactiviteit’, ofwel de ruimtelijke kwaliteitsaspecten.
De WKb omvat een veel groter aantal bouwwerken: de zogenaamde gevolgklasse 1-bouwwerken die in 2022 aan bod zijn omvat hele rijen huizen, de meeste verbouwingen, de bouw van bedrijfspanden, distributieloodsen en dergelijke. In een latere fase worden de gevolgklassen 2 en 3 toegevoegd: hoogbouw, monumenten, scholen, kinderdagverblijven en ziekenhuizen, en industriële complexen, bijvoorbeeld. De scope van 'Architect aan zet' is beperkt tot één of twee eengezinswoningen, bijbehorende bouwwerken mits niet hoger dan tien meter, een dakopbouw, een dakterras en een dakkapel.
