Eigenrichting is het eigenhandig bestraffen van (vermeende) daders van misdrijven, zonder dat er een rechter aan te pas komt. Mensen gaan, getergd door aantasting van hun bezit of lijf, voor eigen rechter spelen. Ook in het privaatrecht komt dit vaak voor – bijvoorbeeld bij het (opnieuw) verkrijgen van bezittingen, zoals een woning (gekraakt) of een auto (gestolen of “geleend”) of eigenmachtig een einde maken aan oneigenlijk bezit door een derde: pardoes een zaak ontruimen, onwelgevallige bomen omhakken, bouwsels slopen, enz.

Eigenrichting vindt vaak plaats als men zich machteloos voelt, omdat men de werking van het recht als onbevredigend ervaart of als de overheid niet succesvol handhaaft. Eigenrichting kan een daad van een individu zijn. Ook optreden van groepen komt wel voor. Omdat de overheid het monopolie op het geweld moet hebben (zie hoofdstuk 1), is eigenrichting streng verboden. Eigenrichting tast ook de geloofwaardigheid van de overheid aan, is willekeurig – want niet rechterlijk getoetst – en kan leiden tot misbruik. Vaak schiet het ook zijn doel voorbij. Deze argumenten die pleiten tegen eigenrichting, waren reeds in het Romeinse Recht aanwezig. Slechts in uitzonderingsgevallen is eigenrichting geoorloofd – bijvoorbeeld bij het weghakken van doorschietende wortels ex artikel 5:44 BW.

Bescherming van eigendommen moet dus verlopen via de daarvoor bestemde wettelijke wegen. De rechtsorde vereist dat niemand rechter is in eigen zaak. Het recht is gericht op de feiten, zoals mensen die kunnen waarnemen en beschermt dan ook bezit (feitelijk waarneembaar) tegen eigenrichting door bijvoorbeeld een juridische eigenaar. Eerst ná een gerechtelijk vonnis mag een eigenaar bijvoorbeeld tegen een bezitter optreden, omdat eerst dan een titel daarvoor aanwezig is.1

De bezitter van een zaak of een recht (zoals een erfdienstbaarheid)3 krijgt dus bescherming tegen eigenmachtig optreden van een eigenaar of rechthebbende, die het bezit is kwijtgeraakt en weer terug wil. Is de eigenaar er toch in geslaagd om het bezit ‘terug te veroveren’, dan kan de bezitter/niet-eigenaar een vordering instellen tot herstel in de oude toestand. En zo’n vordering moet ook door de rechter worden toegewezen, behoudens bijzondere omstandigheden.4

Het recht beschermt overigens tegen de ontneming van bezit door een niet-bezitter, maar niet tegen houderschap. Dat wil in de praktijk nog wel eens op onbegrip stuiten, vooral door gebruikers die jarenlang overheidsgrond hebben gehouden en menen aan dat houderschap onvervreemdbare rechten te mogen ontlenen, zoals eeuwigdurige bruikleen. Verwant aan eigenrichting is dan ook het verwijt dat een eigenaar zich op zijn eigendomsrecht beroept in strijd met de redelijkheid en de billijkheid.

Evenzo overwoog de rechter in Arnhem dat het niet ter zake doet of iemand wel of geen belang lijkt te hebben bij het wederom zelf in gebruik nemen van een strook grond die zijn eigendom is. De enige beperking die een eigenaar heeft, is dat hij of zij zijn eigendomsrecht niet mag uitoefenen op een wijze die onrechtmatig is jegens een ander – bijvoorbeeld de buren.6

In het algemeen kan een eigenaar zijn verloren bezit (en dus schending van een recht) beschermen door de bezitter/niet-eigenaar in rechte tot teruggave aan te spreken. Daartoe eist de eigenaar ontruiming bij de rechtbank. Met een gunstig vonnis kan de eigenaar vervolgens ontruiming afdwingen. Tenzij de eigenaar een goede reden heeft en voor het eigenmachtig optreden een rechtvaardigingsgrond bestaat. Het is immers niet goed voorstelbaar dat een eigenaar niet kan optreden tegen bezitsdaden van een derde, die doen vermoeden dat deze derde het bezit wil innemen, ten koste van de eigenaar. Als de eigenaar hiertegen wil optreden én voorziet dat het voorgenomen handelen of nalaten voor betrokkene géén onrechtmatigheid oplevert, dan rijst de vraag of de bezitsdaden van de eigenaar dan wel de toets der kritiek kunnen doorstaan. Een eigenaar hoeft immers toch niet machteloos toe te zien dat een ander zijn of haar bezit inneemt? Men mag daartegen toch optreden?

Hier en daar zijn er voorstanders van deze benadering. De rechtspraak vindt dat een daad van eigenrichting niet geoorloofd is als de dader zich daarbij op enigerlei wijze schuldig maakt aan een onrechtmatige daad. Een eigenaar mag geen bezitsdaden plegen als dat een onrechtmatige daad oplevert. Als dat onverhoopt toch gebeurt, bestaat er een recht op schadevergoeding.8

Het wettelijk kader van de onrechtmatige daad vinden we in artikel 6:162 BW. Een onrechtmatige daad is géén onrechtmatige daad als er rechtvaardigingsgronden zijn. Als zodanig noemt de wet:

• een wettelijk voorschrift

• een ambtelijk bevel

• overmacht

• noodweer

Uit de jurisprudentie komt nog een rechtvaardigingsgrond naar voren, namelijk de inbreuk op het eigendomsrecht.

Hieruit kan worden afgeleid dat er kennelijk enkele belangrijke criteria zijn om als eigenaar (die zijn bezit heeft verloren) niet het verwijt te krijgen dat men zich bezondigd aan eigenrichting – namelijk indien:

• ingrijpen nodig is een inbreuk op het eigendomsrecht af te weren – in dit geval een mogelijk beroep op verjaring,via in bezitneming door een derde;

• er geen discussie is over de eigendom of de grenzen van het eigendom10

  ; en

• bezitsdaden van de eigenaar niet is gericht op het behouden van de verwijderde spullen of andere, niet relevante zaken, zoals beslechting van een ander geschil.11

Een eigenaar hoeft dus niet machteloos toe te kijken en kan eigen bezitsdaden plegen, óók ter bescherming van zijn eigendommen. Maar dan wel binnen het wettelijk kader en dus niet via eigenrichting.12

Eenzelfde redenering lijkt ook op te gaan voor bezitters die geen eigenaren zijn en dus zonder titel dat bezit gebruiken. Sommige bezitters/niet-eigenaren verweren zich tegen inbreuk op hun bezit, bijvoorbeeld via een kort geding of iets dergelijks en gedragen zich dan ook als ‘echte’ bezitters. Vaak gebeurt dit ook niet. Het instellen van een kort geding is immers een dure zaak. Dat kan een gebruiker tegengeworpen worden, aangezien van een bezitter verwacht mag worden dat deze optreedt tegen inbreuken op zijn bezit.

Dit verwijt van passiviteit is belangrijk, omdat het het hart van de verjaring betreft: wie zich niet actief verzet tegen bezitsdaden van een derde, kan na verloop van tijd de eigendom door verjaring verliezen.14

En dat kreeg de gemeente Nuenen, Gerwen en Nederwetten als verwijt van het Hof in Den Bosch:

Het bovenstaande speelt zich volledig af in het privaatrecht. In het bestuursrecht is een variant mogelijk, namelijk in die situaties waarin een gebruiker van andermans grond vergunning aanvraagt om op die grond een uitweg te realiseren. Dergelijke vergunningen zijn in eerste instantie bedoeld voor eigenaren van grond óf voor gebruikers die wél een geldige titel hebben voor hun gebruik, zoals huur, bruikleen of pacht.16

Als een eigenaar zich nu schuldig heeft gemaakt aan eigenrichting, zijn dan alle rechten als eigenaar verspeeld? De Hoge Raad vindt van niet. De redelijkheid en billijkheid bepalen namelijk niet dat iemand die eigenrichting heeft gepleegd, zich niet meer tot de burgerlijke rechter mag wenden ter zake van hetzelfde geschil. Het is dus mogelijk om ná een veroordeling voor eigenrichting, de zaak (opnieuw) aanhangig maken bij de rechter, bijvoorbeeld vanwege revindicatie.17