De grote bouwopgave waar Amsterdam voor staat, legt een flinke druk op de openbare ruimte. Niet alleen boven-, maar vooral ook ondergronds wordt dan ook gezocht naar manieren om de beschikbare ruimte op een effectieve manier in te zetten. Zo is de bodem in beeld in het kader van de energietransitie, waarbij nieuwe gasloze energiebronnen de norm gaan worden, als waterberging om vanwege een toenemende regenval straten en kades ‘rainproof’ te maken, maar ook voor ondergrondse bouwwerken zoals de Noord/Zuidlijn en de parkeergarage onder de Boerenwetering.
De ondergrond is al sinds de twaalfde eeuw onlosmakelijk verbonden met de ontwikkeling van Amsterdam. De eerste bewoners aan de monding van de Amstel werden rond 1175 al direct geconfronteerd met een problematische ondergrond, waar bouwen niet zonder meer mogelijk was. Dit kwam doordat de veenbodem sinds de ontginning, en de daarmee gepaard gaande ontwatering, was gaan inklinken – een proces dat tot op de dag van vandaag doorgaat. De oplossing om natte voeten tegen te gaan was ophogen, maar door de dalende bodem te belasten met zware grondpakketten werd de bodemdaling alleen maar versneld. Al vanaf het vroegste begin van de stad moest daarom telkens weer nieuwe grond op worden gebracht om het hoofd boven water te houden. Inmiddels bestaat de bovenste 5 meter van de bodem in het middeleeuwse centrum uit door mensenhanden opgebrachte grond.
Met de ontwikkeling van een vaste systematiek van het grondwerk aan het einde van de zestiende eeuw werd de basis gelegd voor het ophogen in de tegenwoordige tijd. De opgehoogde stad is nooit af, maar moet voortdurend op peil worden gehouden. De straatkeien van de zeventiende-eeuwse stad lagen oorspronkelijk even hoog als de straten van nu, maar door de bodemdaling zakten ze twee tot tweeënhalve meter naar beneden. In de loop der eeuwen is het maaiveld telkens weer op hoogte gebracht – een maatregel die nog altijd noodzakelijk is.
In de zeventiende eeuw was al bekend dat kennis van de ondergrond wezenlijk was voor de bouw en het leefbaar houden van de stad. Zo wist Pieter Pietersz Ente in 1605 in een tijdsbestek van 21 dagen een boring uit te voeren tot een diepte van maar liefst 65,67 m. Wat hij daarin tegenkwam was hem goed bekend, zo werd opgetekend dat op 51 voet (14,48 m.) diepte het oppervlak lag van het ‘zandt, daar Amstelredam meest op grond, en daar op geheyt wort’. Dit is de eerste zandlaag waarvan de bovenzijde in Amsterdam doorgaans op 12,5 m. onder NAP ligt. Een boor van het type dat Ente gebruikte is in 2005 tevoorschijn gekomen bij archeologisch onderzoek in het kader van de aanleg van de Noord/Zuidlijn. Diep in de bodem van het Damrak zat het instrument ingeklemd tussen de funderingspalen van de Nieuwe Brug. Of het om een boor van de ‘stadsputtenboorder’ ging weten we niet, maar dat het bij hem ook weleens mis ging blijkt uit een verklaring waarin Ente in 1602 aangaf dat op één locatie ‘twee booren in de gront sijn gebleven’.
Tegenwoordig wordt structureel gebruik gemaakt van bodemgegevens in het bouwproces. Met de grondige kartering van de Oer-IJ geul weten we nu waarom in de negentiende eeuw zulke sterke verzakkingen optraden bij de aanleg van het Stationseiland en het Zeeburgereiland. Kennis van de ligging van deze oergeul is nu leidend bij de planvorming van nieuwbouwprojecten zoals Haven-Stad, de Sluisbuurt en de uitbreiding van IJburg. Daarnaast is archeologie een steeds grotere rol gaan spelen in de ondergrondse ruimtelijke ordening. In de bovenste meters van de bodem, waar de meeste van bouwingrepen plaatsvinden, zien we de grootste dichtheid aan archeologische resten. Ze leren ons over het bouwen, wonen en werken in de stad in het verleden, maar vormen ook een inspiratie voor boven- en ondergrondse planvorming. Daarnaast kan onze kennis van gebouwde ‘obstakels’ in de bodem het bouwproces vergemakkelijken. Zo vormt ook de archeologische ondergrond de basis voor de stad van de toekomst.
