"Aansluitend op Belvedere- (Behoud door ontwikkeling) en het MoMo-beleid (Modernisering Monumentenzorg) zal bij toekomstige ontwikkelingen rekening gehouden moeten worden met de aanwezige cultuurhistorische waarden. Deze waarden zijn laag over laag tot stand gekomen. Soms zijn ze goed zichtbaar, soms zijn ze nauwelijks terug te vinden. In het Besluit ruimtelijke ordening is de verplichting vastgelegd om in de ruimtelijke ordening “rekening te houden met aanwezige cultuurhistorische waarden en in de grond aanwezige of te verwachten monumenten”. Onderzoek naar cultuurhistorische elementen en structuren is derhalve aan te bevelen. Dan kan er een goede beschrijving van worden gemaakt en kunnen de juiste keuzes worden gemaakt voor integratie van deze elementen in nieuwe ruimtelijke plannen. In dit artikel wordt aangegeven op welke wijze dat kan worden vormgegeven."
Onderzoek naar cultuurhistorische structuren, landschappen en panden
Aansluitend op Belvedere- (Behoud door ontwikkeling) en het MoMo-beleid (Modernisering Monumentenzorg) zal bij toekomstige ontwikkelingen rekening gehouden moeten worden met de aanwezige cultuurhistorische waarden. Deze waarden zijn laag over laag tot stand gekomen. Soms zijn ze goed zichtbaar, soms zijn ze nauwelijks terug te vinden. In het Besluit ruimtelijke ordening is de verplichting vastgelegd om in de ruimtelijke ordening rekening te houden met aanwezige cultuurhistorische waarden en in de grond aanwezige of te verwachten monumenten. Onderzoek naar cultuurhistorische elementen en structuren is derhalve aan te bevelen. Dan kan er een goede beschrijving van worden gemaakt en kunnen de juiste keuzes worden gemaakt voor integratie van deze elementen in nieuwe ruimtelijke plannen. In dit artikel wordt aangegeven op welke wijze dat kan worden vormgegeven.
Er zijn diverse redenen om cultureel erfgoed te behouden en te integreren in ruimtelijke ontwikkelingen. Erfgoed bepaalt in grote mate de identiteit van een gebied en is daarmee een belangrijke wegingsfactor bij de ruimtelijke inrichting. Daarnaast vertegenwoordigt het erfgoed een grote economische waarde en in toenemende mate is het een meerwaarde voor duurzaamheid. Met erfgoed kan men zich onderscheiden.
Identiteit: Cultureel erfgoed vertelt iets over de ontstaansgeschiedenis en geeft de bewoners een gevoel van eigenheid. Hiermee geeft het identiteit aan een plek. Deze identiteit kan vervolgens weer als inspiratiebron worden gebruikt voor initiatiefnemers om tot innovatieve ontwerpoplossingen te komen. Daarnaast kan door de aanwezige cultuurhistorische waarden en kwaliteiten als uitgangspunt te hanteren bij nieuwe ontwikkelingen, het draagvlak voor deze ontwikkelingen worden vergroot. Dit kan bijvoorbeeld door het aanwezige cultureel erfgoed weer zichtbaar en toegankelijk te maken voor burgers.
Economisch belang: In combinatie met de identiteit en eigenheid van een plek, leiden cultuurhistorische waarden vaak tot een hogere marktwaarde. Daarnaast biedt cultuurhistorie kansen voor ontwikkeling van recreatie en toerisme. Ook kan het bijdragen aan de esthetische waarde van een gebied, hetgeen terugkomt in de waarde van het vastgoed.
Ecologisch belang: Cultuurhistorische elementen hebben vaak ook een belangrijke ecologische waarde en dragen bij aan de biodiversiteit. In veel gevallen vormen objecten als houtwallen, landgoederen, forten en kerken goede habitats voor beschermde en bedreigde diersoorten.
Duurzaamheid: Cultureel erfgoed biedt kansen om een ontwikkeling te verduurzamen, in de eerste plaats door een object te hergebruiken. In de tweede plaats kan cultuurhistorie als inspiratie dienen om vraagstukken op het gebied van water, energie en klimaat duurzaam op te lossen. Te denken is aan het toepassen van streekeigen materialen en streekeigen beheerstechnieken.
De positieve waardering van sporen, objecten, patronen en structuren die zichtbaar of niet zichtbaar onderdeel uitmaken van onze leefomgeving en een beeld geven van een historische situatie of ontwikkeling. In veel gevallen bepalend voor de identiteit van een plek of gebied en aanknopingspunten biedend voor toekomstige ontwikkelingen en onderdeel van de manier waarop we ons Land beleven, inrichten en gebruiken.
bron: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed
Een cultuurhistorische inventarisatie en waardering geeft inzicht in de aardkundige, historisch-geografische en/of historisch-bouwkundige kenmerken en in de waarde die ze vertegenwoordigen. Nader onderzoek naar cultuurhistorische elementen en structuren is nodig om een goede beschrijving te kunnen maken op basis waarvan de juiste keuzes kunnen worden gemaakt voor integratie van deze elementen in (nieuwe) ruimtelijke plannen. Het is goed deze in beeld te brengen voor het formuleren c.q. uitwerken van cultuurhistorisch beleid en voor planologische borging, maar ook voor het ontwikkelen van ruimtelijke plannen en stedenbouwkundige opgaven. Hiervoor dienen de volgende negen stappen[1] doorlopen te worden.
Als plangebied kan het gehele grondgebied binnen een gemeente worden aangehouden. Daarnaast worden de aangrenzende gebieden ook betrokken in het onderzoek, omdat bepaalde cultuurhistorisch waardevolle structuren en landschappen de gemeentegrens overschrijden. Ook kan het zijn dat historische ontwikkelingen uit de omgeving invloed hebben gehad op de historische ontwikkeling van een gemeente.
Uit het bestaande beleid, de literatuur en overige bronnen is veel informatie te genereren over cultuurhistorisch waardevolle objecten, structuren en landschappen. Tijdens een bureauonderzoek worden gegevens verzameld.
De verkregen informatie over historische structuren, landschappen en elementen uit het bureauonderzoek vormt de basis voor het veldonderzoek. Er wordt gericht onderzocht welke objecten, structuren en elementen nog steeds zichtbaar en te ervaren zijn in het gebied en welke structuren mogelijk verloren zijn gegaan. Eén en ander wordt op kaart verwerkt.
Tevens wordt tijdens het veldonderzoek gekeken naar de mogelijkheden om bepaalde objecten/structuren/elementen te versterken of te herstellen waar deze (deels) zijn verdwenen.
In de praktijk is er vaak al één en ander geschreven over de historische ontwikkeling van een plangebied. In zon geval, is het niet nodig dit nog een keer uitgebreid te herhalen of onderzoeken. Als inleiding op het eigenlijke onderzoek is daarom een korte beschrijving van de historische situatie en ontwikkeling van het plangebied voldoende. Deze beschrijving wordt meer schematisch voorgesteld, met een overzicht van gebeurtenissen en eventueel een toelichtende afbeelding (tijdlijn/canon).
Uit de verkregen informatie uit de vorige stappen zal bepaald moeten worden welke structuren, landschappen en elementen cultuurhistorisch waardevol zijn. De verkregen informatie wordt verzameld in een kaartbeeld met verschillende kaartlagen, waardoor een overzichtelijk totaalbeeld ontstaat. Bij elk element/structuur op de kaart wordt een korte beschrijving opgenomen.
Beleidsmatige waardering
Op de uitgevoerde bureau- en veldinventarisatie van objecten, structuren, landschapstypen, patronen en elementen volgt een waardestelling. Binnen dit onderzoek worden twee statussen van waardering toegepast, de waardevaste elementen en de waardevolle elementen.
Voor waardevaste elementen heeft de waardering reeds plaatsgevonden. Die is namelijk officieel vastgelegd in een juridische bescherming op grond van het wettelijk monumentenstelsel op rijks-, provinciaal of gemeentelijk niveau. Deze elementen kunnen zowel objecten, gebieden en/of structuren (bijvoorbeeld landschappen) zijn. Waardevast erfgoed hoeft niet in alle gevallen beschermd te worden in een bestemmingsplan of omgevingsplan (het geniet immers al bescherming via een ander instrumentarium), maar voor de volledigheid worden ze er vaak wel in opgenomen en worden hier ook regels ter bescherming aan gekoppeld. Voor zaken die via een gemeentelijke Erfgoedverordening beschermd zijn, geldt natuurlijk dat de bescherming daarvan in ieder geval in het nieuwe ruimtelijke plan geregeld moet worden.
De waardevolle elementen zijn de elementen die eveneens waardevol zijn om het verhaal uit het verleden te vertellen en de totstandkoming van onze ruimtelijke inrichting, maar ze zijn (nog) niet beschermd op basis van de monumentenwetgeving. Het is dus zeker van belang dat de zorg voor deze elementen wordt verankerd in de instrumenten uit de ruimtelijke ordening. Bij het waarderen van deze elementen is in mindere mate het cultuurhistorisch belang aan de orde, maar met name de ruimtelijke aspecten die beschermd dienen te worden. Het voordeel bij waardevolle elementen is dat ze niet op slot staan en gemakkelijk kunnen worden gebruikt als uitgangspunt voor of bouwstenen van een ruimtelijke ontwikkeling.
Inhoudelijke waardering
Om de specifieke waarde van de waardevolle elementen nader te bepalen worden graadmeters gebruikt. Aan de hand van een aantal criteria worden drie kwaliteiten beoordeeld:
beleefde kwaliteit: op basis van de criteria schoonheid en herinneringswaarde;
fysieke kwaliteit: op basis van de criteria gaafheid, zichtbaarheid en herkenbaarheid en mate van conservering;
inhoudelijk kwaliteit: op basis van de criteria zeldzaamheid, informatiewaarde, samenhang, context en representativiteit.
Deze criteria zijn niet limitatief. Het kan zijn dat gedurende het onderzoek de behoefte ontstaat om nieuwe of andere criteria toe te voegen. Dit zal in overleg met de opdrachtgever bepaald worden.
Publieksparticipatie
Een andere (aanvullende) mogelijkheid is om de burgers, maatschappelijke organisaties en andere belanghebbenden te laten participeren in de waardering van de cultuurhistorisch waardevolle structuren, landschappen en elementen.
Participatie van de kant van maatschappelijke organisaties, burgers en belanghebbenden in cultuurhistorisch onderzoek kan drie doelen dienen:
1. Inhoudelijke inbreng: veel bewoners zijn vaak goed op de hoogte van de cultuurhistorische waarden in hun omgeving. Kennis en expertise is verenigd in de vele historische verenigingen die Nederland kent. Interessant is hoe deze zich verhoudt in aard en waardering tot de inbreng van wetenschappelijk geschoolde experts. Het is zaak beide groepen in samenspraak te laten opereren.
2. Bewustwording en het creëren van draagvlak: een interactief proces kan bewoners en belanghebbenden bekend maken met het erfgoed in hun eigen buurt. Een toegankelijke en inspirerende presentatie leidt meestal tot een grotere betrokkenheid en zorg.
3. Meedenken over bescherming en/of ontwikkeling: bewoners en belanghebbenden kunnen aangeven wat zij in de ruimtelijke ordening beschermd, versterkt of uitgebouwd willen zien. Wat zien zij als belangrijke plaatsen van herinnering? In welke vorm kan erfgoed een factor van betekenis zijn in de ruimtelijke ontwikkeling van een gebied?
Het cultuurhistorisch onderzoek geeft (in kaart, woord en beeld) een overzicht en een waardering van de cultuurhistorische waarden in de gemeente. Tevens gaat het onderzoek in op de wijze waarop deze waarden veiliggesteld of kwaliteiten versterkt kunnen worden. De uitkomsten van het onderzoek dienen als basis voor de ontwikkeling van een regeling van behoud, herstel of versterking van de cultuurhistorische waarden.
Tot slot geven wij op basis van het uitgevoerde onderzoek advies over hoe om te gaan met cultuurhistorische waarden bij de planologisch-juridische borging. Gelijktijdig met de uitvoering van het onderzoek zullen wij samen met de gemeente bepalen hoe de cultuurhistorische waarden geborgd kunnen worden in het ruimtelijke plan. Per waarde/kwaliteit wordt een concreet voorstel uitgewerkt.
Een punt van aandacht dat steeds belangrijker wordt, is de publieke deponering van gegevens, kaarten en rapporten. Een goede deponering vereist van de kant van de opdrachtnemer zorgvuldigheid met betrekking tot de bestandsformaten (inwisselbaarheid) en het beschikbaar stellen van goede meta-informatie. Ook moet sprake zijn van een deugdelijke, inhoudelijke en technische opbouw van databases.
Het omgevingsplan vormt in de toekomst het integrale ruimtelijke kader met regels voor de fysieke leefomgeving. Onderdeel van deze fysieke leefomgeving vormt ook het cultureel erfgoed.
Eén van de belangrijkste uitgangspunten van het omgevingsplan kan deregulering zijn: het niet meer regelen dan wat echt noodzakelijk is. Dit uitgangspunt is ook belangrijk in het onderzoek naar cultureel erfgoed, zijnde de cultuurhistorische structuren en landschappen en behoudenswaardige panden. Wat is nu echt behoudenswaardig? Is bescherming noodzakelijk? Waarvoor dient een beschermende regeling opgenomen te worden? Hoe streng dient deze regeling dan te zijn? Wat zijn de risicos als er geen regeling wordt opgenomen? Vragen die met het stappenplan beantwoord kunnen worden.
#[1] Gebaseerd op de notitie Cultuurhistorisch onderzoek in de vormgeving van de ruimtelijke ordening, uitgegeven door de Rijksdienst van Cultureel erfgoed
Gerelateerde info:
