De redactie van Omgevingsweb sprak met diverse personen die betrokken zijn of waren bij het programma Eenvoudig Beter. Dit programma, inmiddels ondergebracht bij het Ministerie van Binnenlandse Zaken, ging meer dan tien jaar geleden van start. Het doel van dit programma was om de Omgevingswet en de onderliggende regelgeving te maken en gemeenten, provincies, waterschappen, bedrijven en burgers te begeleiden in het ervaring opdoen met het reeds werken in de geest van de Omgevingswet. Inmiddels is er veel gebeurd. De Omgevingswet is meerdere malen uitgesteld en er wordt veel kritiek geuit op de wet en het bijbehorende digitale stelsel. In deze serie vragen we (ex)betrokkenen naar hun huidige mening over de Omgevingswet: staan ze nog steeds achter de Omgevingswet en achter de gedachte dat de Omgevingswet alles op het gebied van de leefomgeving eenvoudig beter maakt? In het tweede deel van deze serie betoogt Arjan Nijenhuis, MT-lid en Relatiemanager Omgevingswet, waarom de nieuwe wet hard nodig is. (Redactie Omgevingsweb)
Arjan Nijenhuis: ''In 2009 vatte de motie-Pieper (CDA), medeondertekend door PvdA en VVD, het aardig samen: ''Overwegende dat, mochten deskundigen nu gevraagd worden vanuit een 'tabula rasa' een stelsel voor omgevingsrecht te ontwerpen, er vele uitkomsten denkbaar zijn behalve het huidige complexe stelsel.'' De motie vroeg om een 'fundamentele herziening van het omgevingsrecht', hetgeen in 2010 leidde tot vergelijkbare passages in het regeerakkoord.
Na een decennialange aanloop (1) bestond er consensus over de wens om het versnipperde, sectorale omgevingsrecht grondig te herzien. Dit vertaalde zich vijf jaar later in een grote meerderheid in de Tweede respectievelijk Eerste Kamer vóór het wetsvoorstel (2). Niet alleen de inhoud van het wetsvoorstel, maar ook het proces kon rekenen op bijval. We hebben als ministerie destijds veel energie gestopt in omgevingsmanagement, diverse langjarige adviescommissies met externe deskundigen, detachering binnen de programmadirectie van collega’s van decentrale overheden, botsproeven, internetconsultaties, talloze presentaties enzovoort. Het Kamerlid Smaling (SP) sprak zijn waardering daarvoor uit met de term 'uitnodigingswetgeving'. Later werd dit proces in de Tweede Kamer genoemd als voorbeeld voor wetgeving. Kortom, de Omgevingswet was een succesverhaal.
Waar komt dan de kritiek van de laatste jaren vandaan? Daarvoor zijn, denk ik, diverse oorzaken. Een belangrijke is dat de inhoud van de uitvoeringsregelgeving (3) voor sommigen niet ver genoeg gaat. Zo vinden bijvoorbeeld organisaties voor milieu en ruimtelijke kwaliteit de regeling voor participatie te vrijblijvend. Een ander onderwerp van kritiek betreft het digitale stelsel, het DSO. Daar zijn veel partijen bij betrokken, hetgeen het gecompliceerd maakt. Ook na inwerkingtreding zal er verbeterd en doorontwikkeld worden.
Een ander deel van de kritiek betreft misvattingen, bijvoorbeeld dat de Omgevingswet een decentralisatie zou zijn. Dat is onjuist. De decentrale overheden krijgen, op hun verzoek, meer mogelijkheden voor eigen afwegingen binnen taken die ze al hadden. Ook de kritiek dat de rechtsbescherming wordt aangetast klopt niet (4). Misschien speelt ook mee dat we vanuit het ministerie de eerste jaren veel aandacht hebben besteed aan nieuwe elementen, zoals de mogelijkheden van 'uitnodigingsplanologie'. Dat heeft wellicht geleid tot het beeld dat straks 'alles mag'. En we benadrukten de vergroting van de lokale afwegingsruimte, hetgeen mogelijk heeft geleid tot het beeld dat alles over de schutting wordt gegooid naar gemeenten. Die beelden zijn onjuist. Het staat immers als een paal boven water dat een gemeente in haar omgevingsplan óók stringente regels kan opnemen om bijvoorbeeld de historische binnenstad te beschermen. En dat de lokale afwegingsruimte stevig ingekaderd wordt door nationale en EU-regelgeving. En dat alle instrumenten voor sturing ('regie') door Rijk of provincie gewoon blijven bestaan.
Bij de start van de stelselherziening speelden vooral de vier verbeterdoelen (5) een rol. Sinds de implementatie van de wet loopt, is de vraag opgekomen wat de wet kan betekenen bij de grote maatschappelijke opgaven, zoals woningbouw, klimaatadaptatie en energietransitie. Zo wordt op talloze manieren – pilots, staalkaarten, werkplaatsen – beproefd hoe het nieuwe instrumentarium het beste werkt in de praktijk om de beleidsdoelen te behalen. Daarbij komen natuurlijk vragen en knelpunten naar boven. Maar het leidt ook tot enthousiasme, innovatieve ideeën en nieuwe vormen van samenwerking.
Bij deze gezamenlijke zoektocht zijn drie kernelementen van de Omgevingswet steeds pregnanter naar voren gekomen: integrale aanpak, participatie en bestuurlijke samenwerking. Anders gezegd: een sectorale aanpak, zonder betrokkenheid van de omgeving en met een versnipperde inzet van de overheid, is niet meer van deze tijd. De Omgevingswet wijst nadrukkelijk de andere kant op.
Niet alleen de overheidslagen bereiden zich voor. Ook het bedrijfsleven en maatschappelijke organisaties zijn in toenemende mate bezig met de vraag wat de Omgevingswet voor hen gaat betekenen. Bedrijven zien dat de wet nodig is bij de al genoemde grote actuele opgaven, waar het bedrijfsleven bij betrokken is.
Verder is voor bedrijven onder meer van belang dat zij digitaal vergunningen kunnen aanvragen en meldingen kunnen doen. In DSO-werkplaatsen wordt daarmee geoefend in het nieuwe landelijke omgevingsloket, bijvoorbeeld met het midden- en kleinbedrijf. Overigens, het overgrote deel van de ondernemers, dat zijn bedrijf gewoon wil voortzetten, hoeft bij de inwerkingtreding van de wet op grond van het overgangsrecht niets te doen.
Ook bewoners en organisaties voor natuur, milieu en cultureel erfgoed willen weten wat de Omgevingswet hen gaat brengen. Het nieuwe stelsel biedt natuurlijk de bescherming van de EU-regelgeving (6). De grotere afwegingsruimte biedt daarnaast de mogelijkheid van scherpere milieueisen. Zo kunnen gemeenten en provincies omgevingswaarden vaststellen voor aspecten van de leefomgevingskwaliteit waarvoor het Rijk dat (nog) niet gedaan heeft, bijvoorbeeld voor geur, klimaat en lichthinder. In de verhouding tussen gemeenteraad en college kan de gemeenteraad er voor kiezen zelf een stevige rol te vervullen bij omgevingsvergunningen. En de raad kan besluiten een belangrijk adviescollege in te stellen voor de ruimtelijke kwaliteit.
De vraag is dan telkens wel, welke besluiten de gemeenteraad hierover daadwerkelijk gaat nemen. Die vraag speelt een rol in het rapport dat Natuur en Milieu en de Noord-Hollandse milieufederatie hebben opgesteld (7), waarin zij aangeven hoe bedreigingen kunnen worden beperkt en kansen kunnen worden verzilverd. En op een site van een samenwerkingsverband (8) van onder meer Vogelbescherming, Milieudefensie en Natuurmonumenten staat 'hoe invloed uitgeoefend kan worden om de leefomgeving groen en duurzaam te maken' en 'om zelf wat te doen aan de klimaatcrisis.' Het rapport en de site bieden een schat aan informatie voor wie zich, met behulp van de Omgevingswet, wil inzetten voor de leefomgeving.
Bij deze inzet liggen nieuwe vormen van samenwerking voor het oprapen. In de Omgevingswet gaat het mede om 'het bereiken en in stand houden van een veilige en gezonde fysieke leefomgeving en een goede omgevingskwaliteit' (9). Belangrijke punten die voor bewoners altijd van groot belang zijn. Vaak is gezondheid de basis voor milieueisen. Denk aan geluidhinder, water- en luchtkwaliteit en bodem. Dat betekent dat in veel gevallen bewoners, de GGD en lokale milieupartijen samen kunnen optrekken. Voor veiligheid kan de veiligheidsregio een partner zijn. En voor de omgevingskwaliteit zijn er vaak lokale verenigingen, bijvoorbeeld ten behoud van het cultureel erfgoed. Kortom: het zal naar mijn mening voor bewoners en andere betrokkenen vaak voor de hand liggen om samenwerking te zoeken en krachten te bundelen.
De afgelopen jaren overziend ben ik er steeds meer van overtuigd geraakt dat de Omgevingswet noodzakelijk is om de grote actuele problemen aan te pakken. De genoemde drie kernelementen – integrale aanpak, participatie en bestuurlijke samenwerking - zijn daarbij onmisbaar. Ook bevat de Omgevingswet de instrumenten voor rijksregie waar de laatste tijd om gevraagd wordt.
De wet is echter geen panacee. Er zullen verbeteringen en aanpassingen nodig zijn, zowel in de wet als in de toepassing ervan. De drie kernelementen zullen, zeker de eerste jaren, echt niet altijd en overal goed tot hun recht komen. Maar de intenties en de instrumenten van de Omgevingswet bieden een prima kader om de maatschappelijke problemen op een verantwoorde, duurzame manier aan te pakken. En dat is hard nodig.''
1) Zie mijn blog ‘De Omgevingswet kent een lange aanloop’ (https://aandeslagmetdeomgevingswet.nl/implementatie/ervaringen/blogs/omgevingswet-kent-lange-aanloop/)
2) Alleen GoenLinks en de Partij voor de dieren stemden tegen
3) De vier algemene maatregelen van bestuur, de Omgevingsregeling en de Invoeringsregelgeving
4) Zie mijn blog ‘De rechtsbescherming onder de Omgevingswet’ (https://aandeslagmetdeomgevingswet.nl/implementatie/ervaringen/blogs/blog-rechtsbescherming-omgevingswet/)
5) Vergroting inzichtelijkheid, samenhangende benadering, vergroting bestuurlijke afwegingsruimte en het versnellen en verbeteren van besluitvorming
6) Vooral vastgelegd in het Besluit kwaliteit leefomgeving
7) Roeien met nieuwe riemen, juli 2021
8) Samen voor onze leefomgeving – invloed via de Omgevingswet
9) Artikel 1.3 Omgevingswet
In deel 1 vertelde Jan van den Broek waarom hij vindt dat de Omgevingswet deugt, ondanks alle kritiek waar het mee te maken krijgt.
In deel 3 betoogt Harm Borgers dat het wikken en wegen met de nieuwe wet juist positief en duurzaam is.
Houd Omgevingsweb in de gaten voor de mening van andere (ex)betrokkenen bij het programma Eenvoudig Beter over hun huidige visie op de Omgevingswet en haar gedachtegoed.
