Het is maar de vraag of de gemiddelde opkomst van 55% (1) dit jaar wederom gehaald zal worden, aangezien er in de media (logischerwijs) minder aandacht wordt besteed aan de gemeenteraadsverkiezingen door de oorlog in Oekraïne. Enerzijds plaatst de oorlog onze lokale problemen in perspectief en lijken ze soms minder van belang. Anderzijds wordt het belang van het hebben van een democratie benadrukt en zorgen grotere geopolitieke ontwikkelingen voor het onderstrepen van de noodzaak om lokale en regionale thema's zoals woningnood aan te pakken en de energietransitie te versnellen. We spraken met de voorzitter van de Nederlandse Vereniging voor Raadsleden, Bahreddine Belhaj, over zijn visie op de voor het omgevingsdomein belangrijkste thema's tijdens de gemeenteraadsverkiezingen.
André Muller_iStock_via GettyImages
Uit onderzoek (2) van BNR Nieuwsradio, gehouden onder meer dan 1200 Nederlanders van boven de 18 jaar, blijkt dat 54% het nieuws over de oorlog in Oekraïne actief volgt, terwijl maar 3% van de ondervraagden aangeeft het nieuws over de gemeenteraadsverkiezingen op de voet te volgen. Wel zeggen twee op de drie Nederlanders zich nu meer bewust te zijn van het belang van democratie. Dit resulteert er echter niet in dat inwoners nu in groten getale naar de stembus gaan als zij dat eerder niet van plan waren. Een groot gedeelte van de respondenten geeft ook aan niet op een partij met pro-Russische standpunten te zullen gaan stemmen.
We zien dat het tijdens deze gemeenteraadsverkiezingen niet zozeer over triviale zaken gaat, zowel raadsleden als kiezers focussen meer op de grotere thema's die in alle gemeenten in Nederland spelen zoals de woningnood. Stephanie Onclin van de VVD in Zaanstad geeft aan vanwege de oorlog in Oekraïne op een wat meer ingetogen manier campagne te voeren. "Maar we gaan wel in gesprek. Je merkt dat het onderwerp heel erg leeft en mensen geven terug dat ze niet zo veel te klagen hebben. Als je de situatie in Oekraïne vergelijkt met een losse stoeptegel, dat voelt niet goed.'' Lijsttrekker Steven Bunt van de PvdA in Steenwijkerland benadrukt dat, hoe triviaal ze soms ook lijken, lokale thema's belangrijk blijven: "Het gaat natuurlijk wel om gemeenteraadsverkiezingen en die zijn enorm van invloed op de directe leefomgeving van mensen. Denk aan de woningbouw, de zorg voor ouderen of gewoon die ene weg of de toekomst van je sportclub. Lokale politiek gaat echt ergens over, hoe klein dat nu ook allemaal lijkt in het licht van de grote internationale dreiging." (3)
Niet iedere kiezer is zich ervan bewust dat gemeenten een belangrijke rol spelen bij het aangaan van de grotere uitdagingen waar Nederland momenteel voor staat en dat er op lokaal niveau wel degelijk belangrijke beslissingen worden genomen. Al snel wordt gedacht dat iets door 'Den Haag' geregeld wordt, terwijl de Omgevingswet vanaf volgend jaar onder de verantwoordelijkheid van gemeenten valt, het de gemeenten zijn die bepalen waar en voor wie er huizen gebouwd worden en gemeenten de regie moeten nemen in de energietransitie. Er ligt nog een belangrijke taak voor raadsleden om dit bewustzijn bij de kiezers te vergroten. (4)
Omgevingswet
In een onderzoek uitgevoerd door Omgevingsweb afgelopen december over het al dan niet uitstellen van de Omgevingswet, werd het volgende argument vaak genoemd als reden voor uitstel: ''Er zit te weinig tijd tussen de gemeenteraadsverkiezingen (16 maart) en de beoogde datum voor inwerkingtreding (1 juli 2022). Een relatief nieuw gemeentebestuur zal onvoldoende kennis hebben van de Omgevingswet en dit zal de besluitvorming niet ten goede komen.'' Zoals de overgrote meerderheid van de uitvoeringspraktijk had gehoopt, kwam dat uitstel er en werd de nieuwe datum vastgesteld op 1 januari 2023. Volgens Minister de Jonge hebben de gemeenteraden nu wel genoeg tijd om zich voor te bereiden. De Jonge: ''Inwerkingtreding per 1 januari 2023 kan op breed draagvlak rekenen. Voor bevoegd gezagen geldt dat 1 januari 2023 gelet op de begrotingscyclus (vaststellen legesverordening) en de capaciteitstoedeling de voorkeur geniet. Specifiek voor gemeenten geldt dat na de gemeenteraadsverkiezingen van 16 maart 2022 de nieuwe colleges en raden voldoende tijd hebben om zich voor te bereiden op de nieuwe wet- en regelgeving bij de inwerkingtreding per 1 januari 2023.''(5)
De voorzitter van de Nederlandse Vereniging voor Raadsleden, Bahreddine Belhaj, pleitte afgelopen december ook voor uitstel tot 1 januari 2023 en gaf aan dat de Omgevingswet pas zou moeten worden ingevoerd als een goede uitvoering ervan gegarandeerd kon worden. Belhaj is van mening dat er nog steeds voldoende uitdagingen liggen, maar dat de gemeenteraad zich nu vooral op de uitvoering moet gaan richten en ook na inwerkingtreding voortdurend moet blijven bijsturen. Na inwerkingtreding zal het onderwerp 'Omgevingswet' volgens hem dan ook meer gaan leven bij inwoners.
Belhaj: ''De Omgevingswet leeft op dit moment nog steeds niet bij de gemeenteraden. In veel gemeenteraden zijn alle noodzakelijke besluiten hierover genomen en nieuwe gemeenteraden zullen zich er nog in moeten gaan verdiepen als het gaat om vervolgbesluiten. Het is echter niet een onderwerp dat hoog op de agenda staat of waar politiek veel drukte over ontstaat op lokaal niveau. De complexiteit van het onderwerp, maakt dat er vaak enkele specialisten in de raad zitten die zich hierin verdiepen en vele andere raadsleden vertrouwen op hun inzichten. Met het vertrek van de oude gemeenteraad en met de installatie van de nieuwe zal moeten uitwijzen hoe dat zich verder gaat ontwikkelen. Echter, het blijft een onderwerp dat niet aantrekkelijk is voor de kiezer of begrijpelijk voor de gemiddelde inwoner, waardoor het ook niet snel als prioriteit gezien wordt.
Naar verwachting zal dit bij invoering van de Omgevingswet, inclusief de onoverkomelijke kinderziektes, gaan veranderen. Met name de uitvoerbaarheid op ICT-gebied zal de komende tijd nog voor de nodige uitdagingen gaan zorgen. De inwoners zullen na inwerkingtreding pas echt wat van de Omgevingswet gaan merken en ook hun lokale volksvertegenwoordigers hierop aanspreken. Dat zal ervoor zorgen dat het meer gaat leven, maar door de complexiteit van de wetgeving, blijft het een lastig onderwerp. De gemeenteraad zal zich dan ook moeten gaan focussen op de uitvoering. In de Omgevingswet heeft alles invloed op elkaar. Dus besluit één kan tot ongewenst effect twee leiden etc. De Omgevingswet in de praktijk zal dan ook uitwijzen of de keuzes die de gemeenteraden gemaakt hebben tot de gewenste effecten leiden. Mocht dat niet het geval zijn, dan moet de gemeenteraad gelijk bijsturen. Kortom: gemeenteraden moeten er bovenop zitten en ervoor zorgen dat de theorie en praktijk overeenkomen. Zo niet? Gelijk bijsturen! Inwoners kunnen anders in het nauw komen.''
Energietransitie
Veel Nederlanders vrezen, volgens het eerdergenoemde onderzoek van BNR, dat de situatie in Oekraïne nog veel erger zal worden. Negen op de tien Nederlanders denkt dat dit ook gevolgen zal hebben voor Nederland. Hierbij kan men denken aan stijgende inflatie, een energierekening die steeds verder oploopt en recessie. Een op de drie Nederlanders is bang dat Nederland zich zelfs zónder gas zal moeten gaan redden. Nederlanders maken zich het meest druk om de stijgende energierekening; de helft van de respondenten zou daarom graag zien dat er meer geld gaat naar het realiseren van de energietransitie. (6)
Belhaj beaamt dit: ''De energietransitie is iets wat bij elke gemeenteraad leeft. De oorlog in Oekraïne en oplopende energieprijzen zorgen ervoor dat de noodzaak nog meer wordt gevoeld om onze energiebehoeftes als land anders in te richten. Echter, iedereen heeft er erover, maar als je vraagt waar we het dan precies over hebben krijg je tien verschillende antwoorden. Van het gas af, windmolens, zonnepanelen etc. Zo is het ook voor de gemeenteraden. Onlangs is de RES door alle gemeenten in Nederland vastgesteld en zijn er uitvoeringsplannen door de colleges gemaakt. De komende paar jaar gaan we daarvan de effecten zien.
De windmolens en zonnepanelen zullen in het Nederlands landschap overal goed zichtbaar zijn. Gemeenten hebben veel tijd en energie in de RES gestoken en daar zijn ook de uitvoeringsplannen uit voortgevloeid. Echter komt het nu neer op doen. Daar zal dan ook onvermijdelijk weerstand tegen komen van bepaalde groepen inwoners in de trant van: ''ik ben voor windmolens, maar niet hier''. Daar zullen de nieuwe gemeenteraden serieus rekening mee moeten houden. Lastig is dat ze er niet zelf over besloten hebben, maar de besluiten al lang geleden genomen zijn. De inwoners worden veelal nu pas geconfronteerd met de windmolens in hun eigen dorp of stad. Veel hangt af van in hoeverre de inwoners destijds betrokken waren bij het beleid.
Er zijn gelukkig ook voldoende gemeenten die subsidie regelingen hebben voor inwoners als het gaat om energiebesparende maatregelen en bijvoorbeeld het plaatsen van zonnepanelen. De weerstand kan echter in sommige gemeenten tot flinke weerstand leiden en dat zal effect hebben op het debat en de verhoudingen binnen de gemeenteraad. Het Rijk is gelukkig financieel (op dit onderwerp althans) bijgesprongen en gemeenten hebben de mogelijkheid om met rijkssubsidie projecten te starten om te komen tot betere isolering van woningen etc. Dat schept hoop en daar liggen ook de grote kansen voor de gemeenteraden. Hier moet men dan wel bovenop zitten. Als het Rijk een subsidie geeft, zijn het vaak een tiental gemeenten die daadwerkelijk plannen indienen en eventueel gebruik kunnen maken van een dergelijke subsidie. Gemeenteraden moeten er dus bovenop zitten om te zorgen dat hun gemeente ook daadwerkelijk plannen indient om hierop aanspraak te kunnen maken. Dit is essentieel én in het belang van hun inwoners.''
Woningnood
Het wordt het belangrijkste thema van de verkiezingen genoemd: wonen en in het bijzonder de woningnood. In opdracht van Trouw onderzocht het Kieskompas voor welke drie thema's kiezers over het algemeen naar de stembus komen en waar ze op letten bij hun partijkeuze. Bij ongeveer 52% van de respondenten stond het thema wonen in hun top drie en voor 22% procent stond het thema op nummer één. Vaak genoemde redenen hiervoor zijn woningnood en hoge huur- en koopprijzen. Het thema wonen heeft in de steden nog net iets meer prioriteit dan in de dorpen en speelt bij jongeren tussen 18 en 34 jaar een grotere rol dan bij ouderen. (7)
Voldoende woongelegenheid is een grondrecht in Nederland, maar de afgelopen jaren werd het voor een almaar groter wordende groep starters en mensen met een laag- of middeninkomen vrijwel onmogelijk om een passende woning te vinden. De verschillende partijen, landelijk en lokaal, zijn het erover eens dat de woningnood per direct moet worden aangepakt. Hier moet grootschalig op worden ingezet, juist op lokaal niveau. Bas Kurvers (VVD), wethouder bouwen, wonen en energietransitie gebouwde omgeving in Rotterdam, zegt hierover: ''Dit thema leeft ontzettend. Vier jaar geleden begonnen wij met een ontzettende urgentie om te bouwen. Er was geld geregeld, we kwamen uit de tijd van de financiële crisis. Er waren geen plannen meer, er waren geen mensen meer. En ergens na twee jaar sprak de Kamer in één keer over wooncrisis en woningnood. Dat is echt wel veranderd in de afgelopen vier jaar.'' (8)
Gemeenten hebben al veel maatregelen getroffen om het woningtekort aan te pakken. Hierbij kan gedacht worden aan:
Het grootschalig inzetten op nieuwbouw waarbij van tevoren vaststaat welk percentage bestemd is voor betaalbare woningen.
Het invoeren van de opkoopbescherming om te voorkomen dat beleggers huizen en masse opkopen om ze vervolgens voor hoge prijzen te verhuren.
Het invoeren van een leegstandsverordening zorgt ervoor dat huizenbezitters hun huizen ofwel moeten bewonen ofwel moeten verhuren tegen marktconforme huurprijzen om leegstand tegen te gaan en meer mensen aan een woning te helpen.
Bovenstaande maatregelen zijn soms ingrijpend en het is zaak dat je alle bewoners betrokken houdt bij grootschalige veranderingen, zoals bij grote en ingrijpende bouwplannen. Dat is in het verleden niet altijd het geval geweest. Fleur Spijker (D66), wethouder duurzame verstedelijking, ruimte en wonen in Leiden beaamt dit: ''Als je dan stevig bouwplannen hebt - dus met flinke aantallen woningen - dan vinden mensen in de bestaande stad dat heel erg spannend. Daarom is het nodig dat je koers houdt, input ophaalt voor de bouwplannen, en dat je op het moment dat die worden vastgelegd ook echt zorgt dat het gerealiseerd gaat worden. Er zijn ook mensen die dicht bij die bouwplannen wonen en zich afvragen of dit echt moet, vanuit een angst van wat er gaat komen. Tegelijkertijd weten we dat er voldoende woningen nodig zijn.'' (9)
Ook Belhaj onderschrijft dat het oplossen van het woningtekort voor de meeste gemeenteraden topprioriteit is. Belhaj: ''Dit is nummer één, twee en drie voor de meeste gemeenteraden. Het is een onderwerp dat impact heeft op alle inwoners van een stad of dorp. Ook de samenleving roept om oplossingen en spreekt hun volksvertegenwoordigers hierop aan. Dit zal dus de komende periode als hoofdonderwerp op de agenda's staan van bijna alle gemeenteraden. Door gemeenten is de afgelopen jaren al veel gedaan, echter blijft dat ver achter bij de vraag vanuit de samenleving. Landelijk beleid en wetgeving hebben grote impact gehad op de uitdagingen waarvoor we nu staan als het gaat om woningbouw. De gemeenten hadden daar weinig tot geen invloed op. Zie ook bijvoorbeeld de stikstofproblematiek.
Echter, bijna alle gemeenten zijn nu bezig met bouwen, maar velen dan wel met grote voorbehouden. Onlangs is het voor gemeenten namelijk mogelijk geworden om een zelfbewoningsplicht te hanteren. Dit bestaat pas net, maar er zijn al behoorlijk wat gemeenten bezig om dit in te voeren. Daarnaast hebben grote steden nu ook partijen als Airbnb strenge regelgeving opgelegd. Alleen bouwen is namelijk niet voldoende als alle woningen worden opgekocht door beleggers. Veel gemeenten zijn nu dan ook beleid aan het ontwikkelen om slim te bouwen, waarbij inwoners ook daadwerkelijk een passend huis kunnen krijgen voor een acceptabele prijs. De stijging van de hypotheekrente zal een mogelijkerwijs dempend effect hebben op de huizenprijzen, maar het is nog niet zeker of we hier vanuit kunnen gaan.
Daarnaast zullen er ook veel meer huurwoningen gebouwd gaan worden. De verhuurderheffing waar woningbouwcorporaties last van hadden is nu weg. Die gelden kunnen worden ingezet voor het bouwen van onder andere huurwoningen. Daar kunnen gemeenteraden een grote rol in spelen en dat doen ze ook door aan te geven dat er bijvoorbeeld meer studentenwoningen of starterswoningen etc. moeten worden gebouwd, al naar gelang de vraag van de lokale gemeenschap. De focus van de gemeenteraden zou moeten liggen op het volgen van de woningbouwprojecten in hun gemeenten, op het opleggen van duidelijke kaders en die stringent hanteren als het gaat om huurprijsontwikkeling, kamerverhuur, etc.
Tevens blijft het raadzaam om de lange termijn niet uit het oog te verliezen. Een huis bouw je niet voor 30 jaar, maar langer. Echter met de vergrijzing bestaat de situatie dat we over 30 jaar met een woningoverschot zitten. Dus men moet ook goed kijken naar wat de behoefte kan zijn op de lange termijn en naar wat de leeftijdsopbouw is in een gemeente. Echter één gegeven blijft: de woningbouwcorporaties zijn de sleutel waarmee de woningmarkt van het slot kan en de gemeenteraad kan met hen duidelijke afspraken maken.''
Ministerie van BZK, 'Kennisbank Openbaar Bestuur: Thema's: Verkiezingen', https://kennisopenbaarbestuur.nl/thema/verkiezingen/.
BNR Webredactie/ ANP, 'Oekraïne trekt meer aandacht van gemeenteraadsverkiezingen', https://www.bnr.nl/nieuws/internationaal/10470083/oorlog-in-oekraine-trekt-meer-aandacht-van-gemeenteraadsverkiezingen.
Danny van Zeggelaar (NOS), 'Oorlog belangrijk gespreksonderwerp, maar lokale thema's sneeuwen niet onder', https://nos.nl/collectie/13894/artikel/2420691-oorlog-belangrijk-gespreksonderwerp-maar-lokale-thema-s-sneeuwen-niet-onder.
RTL Nieuws, ' Wat doet de gemeente eigenlijk? 5 vragen en antwoorden', https://www.rtlnieuws.nl/editienl/artikel/5294664/gemeenteraadverkiezingen-wat-doet-de-gemeente-kiezen-stemmen.
Hugo de Jonge, 'Kamerbrief inwerkingtreding Omgevingswet', https://www.omgevingsweb.nl/beleid/kamerbrief-inwerkingtreding-omgevingswet/.
BNR Webredactie/ ANP, 'Oekraïne trekt meer aandacht van gemeenteraadsverkiezingen', https://www.bnr.nl/nieuws/internationaal/10470083/oorlog-in-oekraine-trekt-meer-aandacht-van-gemeenteraadsverkiezingen.
Judith Harmsen (Trouw), ' Wonen heeft aan urgentie gewonnen, maar veiligheid is nog altijd het belangrijkste verkiezingsthema', https://www.trouw.nl/binnenland/wonen-heeft-aan-urgentie-gewonnen-maar-veiligheid-is-nog-altijd-het-belangrijkste-verkiezingsthema~b4ff8c943/.
BNNVARA, 'Woningnood: hoe willen gemeentebestuurders dat oplossen?', https://www.bnnvara.nl/artikelen/woningnood-hoe-willen-gemeentebestuurders-dat-oplossen.
BNNVARA, 'Woningnood: hoe willen gemeentebestuurders dat oplossen?', https://www.bnnvara.nl/artikelen/woningnood-hoe-willen-gemeentebestuurders-dat-oplossen.
Versnelling van de energietransitie; bieden warmtenetten een uitkomst?
KENNISBANK
