Slimme schakels tussen gezondheid en ruimte

Op veel facetten is er verbinding tussen gezondheid en ruimte door inrichting en gebruik van de omgeving: een groene omgeving, gemeenschappelijke stadstuinen en het overkluizen van snelwegen met bovenop functies van sporten en parken. Maar hoe krijg je sociale en fysieke ambities met elkaar vervlochten? En hoe verbind je dit aan maatschappelijke opgaven? Wat moet je doen en waar stuur je op? Hoe richt je je pijlen op de mensen met de grootste gezondheidsachterstanden en de wijken of dorpen waar zij wonen? In de leerkring Gezondheid en Ruimte, ontwikkeld door Platform31,

RIVM

en Pharos (

Gezond in

), werkten de deelnemende gemeenten aan handvatten om slim tussen de domeinen te schakelen en de meerwaarde ervan voor beiden concreet te maken.

Urgenties zijn ingegeven vanuit beide domeinen. De toekomstige Omgevingswet zet gezondheid meer centraal in het fysieke domein. In het sociale domein hebben gemeenten meer verantwoordelijkheden gekregen door de decentralisaties. Bovendien bieden de Gezond in de stad (

GIDS

)-middelen een impuls om gezondheidsachterstanden via het ruimtelijk spoor aan te pakken. Alle reden dus om tussen deze domeinen te schakelen.

Strategieën en processen

Om gezondheid een plek te geven in de ruimtelijke planontwikkeling, deelden we tijdens de leerkring drie strategieën voor een aanpak:

• gezondheid staat centraal
  Dat gaat in de volledige breedte; visie op de stad, omgevingsplan en gezond aanbesteden van gebouwniveau. Maar gezondheid kan op verschillende niveaus centraal staan.

• één gezondheidsthema voorop
  Bewegen, luchtkwaliteit of een specifiek gezondheidsprobleem, waar een programma voor wordt ontwikkeld.

• het meekoppelen van gezondheid aan een actueel ruimtelijk thema
  Het aansluiten bij ruimtelijke ambities, zoals klimaatadaptatie, groenstructuur of mobiliteitsopgave. Het gaat dan om de zogeheten meekoppelkansen voor het gezondheidsdomein. De meerwaarde zit veelal in het ruimtegebruik.

Lokale urgentie en opgaven en de wijze van besturen en beleidsontwikkeling zijn van belang bij het verbinden van ruimte en gezondheid, blijkt uit ervaring van de deelnemers. Zij deelden in de leerkring de belangrijke inzichten uit de praktijk met elkaar. Deze verbinding heeft een hogere slagingskans als er gerichte aandacht is voor samenwerking, co-creatie en gezamenlijke ambities en kansen. Of het gezondheidsbeleid en sociaal domein is aangehaakt bij ruimtelijke ontwikkeling hangt hier sterk van af van lokale urgenties en opgaven en de wijze hoe bestuur of beleidsontwikkeling hierop aanstuurt.

De opbouw van de leerkring via de vier stappen agenderen, visieontwikkeling, planvorming en uitvoering betreft zowel inhoud als samenwerking. Deze proceskant goed in de vingers hebben, dat is dé randvoorwaarde om verbinding te leggen en vast te houden, concluderen de deelnemers van de leerkring. Het gaat erom bewust te zijn van de positionering van gezondheid en ruimte en het bekwaam handelen vanuit deze strategie.

Integrale en gezamenlijke aanpak

Om goede verbindingen te maken moet er in het proces ook aandacht zijn voor een integrale aanpak. De scheidslijnen tussen de gemeentelijke domeinen zijn vaak prima te overbruggen, stellen de deelnemende gemeentes. De werkvloer is soms al verder met een integrale aanpak, dan de bestuurders op portefeuilles. Er zijn nu eenmaal verschillende culturen en type professionals binnen organisaties. De clichés als praters in sociale en gezondheidsdomein en de hakkers (knopen doorhakken, toetsers) in het ruimtelijk domein kloppen wel op hoofdlijnen, zo stellen de deelnemers tijdens de leerkring vast. Zorg dat je hen lokaal om tafel zet en maak een werkbare samenwerking, die recht doet aan kwaliteiten van deze professionals. Wij zetten vanuit beide domeinen onze handtekening op collegestukken, juist om het integrale aan te tonen, vertelt een van de leerkringgemeenten.

Maar ook het gezamenlijk optrekken van verschillende gemeenten kan goed werken bij een vernieuwingsaanpak. Zoals bijvoorbeeld in het Manifest gezonde leefomgeving veehouderij. Dit stelde de gemeente Barneveld samen met drie andere gemeenten op naar aanleiding van de fijnstofuitstoot door de pluimveesector. Het manifest voor de regio

Foodvalley

bestaat uit een bestuurlijk- en een praktijkspoor die elkaar aanvullen. Het vinden van een gezamenlijk en complementair belang en het (h)erkennen van ieders verantwoordelijkheden blijken dan ook succesfactoren voor deze gezamenlijk aanpak.

Agenderen en visieontwikkeling

Aandacht voor het proces, een integrale aanpak en gezamenlijk optrekken is dus essentieel. Maar hoe zorg je voor aandacht voor de themas? Idealiter halen gemeenten lokale themas op het gebied van gezondheid en ruimte op uit gemeenschap: waar zijn zorgen over en hoe spelen we in op de toekomst? Maar een onderwerp of thema kan ook door radio, tv, krant en social media urgent worden. In Barneveld publiceerde de

GGD

bijvoorbeeld data over de luchtkwaliteit. Dit leidde tot aandacht in lokale media, waardoor een bestuurlijk netwerk werd ingericht samen met de pluimveesector die nu werkt aan vernieuwing en innovatie. Het opbouwen van een visie en gezamenlijke ambities draait om het vinden van de urgenties en het betrekken van betrokken bestuurders, zo ondervinden de deelnemers. Nijmegen voerden bijvoorbeeld dubbelgesprekken: wat kun jij vanuit jouw portefeuille (ruimte of welzijn) bijdragen aan de nieuwe nota volksgezondheid?

Citizen science

Tot slot blijkt ook het bereiken van bewoners een belangrijk onderdeel voor een goede uitvoering van de aanpak. Het betrekken van bewoners is ook een randvoorwaarde vanuit het stimuleringsprogramma

Gezond in

om ruimtelijke gezondheidsverschillen aan te pakken. Maar hoe bereik je de inwoners met gezondheidsachterstanden over de leefomgeving en wat daaraan verbeterd kan worden? Lea den Broeder vertelde hier meer over tijdens de leerkring. Zij is werkzaam bij het

RIVM

en is lector Gezond en Omgeving aan de Hogeschool van Amsterdam. Zij verdiepte zich met het project

Kijk! Een gezonde wijk

in de wijze waarop je interventies en beleid ontwikkelt voor themas die bewoners zelf belangrijk vinden in hun gebouwde omgeving.

Slotermeer in Amsterdam bijvoorbeeld. Dat is een wijk met veel uitdagingen op het gebied van gezondheid: overgewicht, depressie, armoede en weinig onderlinge contacten. Om aan deze themas te werken, moet het gaan over die zaken die bewoners zelf belangrijk vinden, aldus den Broeder tijdens de leerkring. Kennis van bewoners vormt goede aanvulling op kennis van experts. Mensen kunnen of durven hun zegje niet altijd te doen. Het team van Den Broeder zag bijvoorbeeld dat veel bewoners een smartphone hebben. Dat werd het vertrekpunt om met de bewoners een app te maken over hoe zij gezondheid in hun wijk ervaren. Den Broeder onderstreept het belang van citizen science Neem inbreng van bewoners serieus en heb inzicht wat bij hen speelt. Zorg dat je sociale netwerken in de wijk kent en ontwikkel vanuit hun inbreng een traject voor beleidsinterventies, aldus den Broeder.

De boomsilhouette als metafoor voor de leefomgeving de fysieke omgeving is de zichtbare bovengrond, die gedragen wordt door de niet zichtbare boomwortels van de samenleving. Ze zijn een geheel en wisselwerking is nodig, terwijl op organisatieniveau het gescheiden velden zijn.